ORTADOĞU

B. ORTADOĞU VE BÜYÜK DEVLETLER:
1. Sovyetler Birliği ve Ortadoğu:
Sovyetler Birliği, yukarıda belirtildiği üzere, İkinci Dünya Savaşı'ndan hemen sonra genel bir yayılma ve genişleme hareketine girişmişti. Bu arada da Ortadoğu'ya dikkatini çevirmişti.
1) Geniş bilgi için bkz. Fahir Armaoğlu, Filistin Meselesi ve Arap - İsrail Savaşları (1948-1988), Ankara 1991, s. 65 vd; Yılmaz Altuğ, Çin, Vietnam, Çekoslovakya ve Orta Doğu Sorunları, İstanbul 1970, s. 296-297; Ömer E. Kürkçüoğlu, Türkiye'nin Arap Orta Doğusu'na Karşı Politikası (1945 - 1970), Ankara 1972, s. 25-29; Fahri Çeliker, "Orta Doğu Devletlerinde Önemli Gelişmeler", 265 Sayılı Silahlı Kuvvetler Dergisi Eki, Ankara Ekim 1978, s. 9-10.
94Daha savaşın sonlarında Müttefikler arasında yapılan konferanslarda Sovyetlerin; İtalyan sömürgelerinden pay istemesi, savaşın bitiminden hemen sonra, Türkiye ve İran'dan isteklerde ve bu amaçla girişimlerde bulunması, Yunanistan'daki iç savaşı körüklemesi; Sovyetler Birliği'nin Akdeniz'e ve sıcak denizlere çıkma konusunu, yani Ortadoğu politikasını da öncelikle ele aldığını, göstermişti.
Sovyetlerin, bu politikaya öncelik vermesinin nedenleri özetle şöyle belirtilebilir: Birincisi, Sovyetler Birliği, Orta ve Doğu Avrupa'da işgal ettiği ve peyk devletlerlerle meydana getirdiği kuşaklarla, bu bölgelerde güvenliğini sağlamıştı. Ancak "Güneyi" açık kalmıştı. İşte, ülkesinin bu bölgesini de güvenlik içine alabilecek bir kuşağın meydana getirilmesi; ikincisi, sömürgeci büyük devletlerden İngiltere ve Fransa'nTn galip geldikleri halde yıpranmış bulunmaları, İtalya'nın ise yenilmiş olması nedeniyle Ortadoğu'daki etkisini yitirmesi ve bunun sonucunda bölgede meydana gelen boşluğu, fırsattan yararlanarak değerlendirmek istemesi; üçüncüsü, Akdeniz'e inerek bu yolla Avrupa, Afrika ve Amerika arasındaki Atlas Okyanusu'na kadar uzanabilmek; dördüncüsü de, ideolojik ve ekonomik yayılmasını sağlayacak alanlar ele geçirebilmekti.
Sovyet Rusya'nın Ortadoğu'da bu politikasını aktif olarak uygulayabileceği uygun koşullar da, yukarıda belirtildiği gibi, İkinci Dünya Savaşı'nın sonunda ortaya çıkmış bulunuyordu.
Sovyetler Birliği, 1956 Süveyş Harekâtı'na kadar geçen sürede, koşulları hazırlanan Ortadoğu politikasına, bundan sonra aktif bir yön vermiştir. Batı devletleri, Arap - İsrail mücadelesinde dolaylı veya açık olarak İsrail'i tutarlarken, Sovyetler Birliği de aynı şekilde Arapların yanını tutmaya ve onları desteklemeye başlamıştır. Yine Sovyet Rusya'da, bu devletin lideri Kruşçev tarafından 1956'da ortaya atılan "Barış İçinde Bir Arada Yaşama" ilkesi çerçevesinde, Ortadoğu'ya Sovyet ekonomik yardımı yapılmaya başlanmıştır. Bu arada, Arap devletleri arasında sosyalist düzene doğru bir kayma da görülmüştür.
Sovyetlerin, Ortadoğu'da etkisinin daha da çoğalması, özellikle 5-10 Haziran 1967'de yapılan Arap-İsrail Savaşı (Altı Gün Savaşı)'ndan sonra olmuştur. Bu savaşta değişen Ortadoğu dengesi üzerine Sovyetler; Suriye, Mısır, Cezayir'de deniz üsleri kurmuşlar ve Akdeniz'de büyük bir donanma meydana getirmişlerdir. Bu tarihlerden sonra bölgeye yapılan Sovyet yardımları, ekonomik alanla birlikte, askeri alana da kaymıştır. Nitekim, 1969-1970 yıllarında, yayın organlarında belirtildiğine göre, Sovyet uzman ve askerleri, Birleşik Arap Cumhuriyeti (Mısır-Suriye)'nin İsrail 'e karşı savunmasında görev almışlardır. Bundan sonraki yıllarda, Sovyetlerin bölge devletleriyle, değişik görü-nümlerdeki ilişkileri gelişmeler göstererek devam etmiştir.

Savaştan Sonra Ortadoğu ve Büyük Devletler 69Sovyetler Birliği, Arap devletleri ile ilişkilerini bu şekilde geliştirirken, diğer yandan da Türkiye ile, 1939'dan beri bozuk olan ilişikilerini, 1953'ten itibaren düzeltme çabalarına girişmiştir. Nitekim, aşağıda görüleceği' üzere, 1953'ten 1960 yılına kadar geçen dönemde Sovyetler Birliği'nin girişimleriyle iki devlet arasında iyi komşuluk ilişkilerinin kurulması veya hiç değilse normal hale gelmesi için çalışmalar yapılmıştır. Bundan sonra da ilişkilerde sıklaşma ve yumuşama görülmüştür. Ancak 1963 yılı sonlarında Kıbrıs sorununun çıkması üzerine, Sovyetlerin Türk tezine yakınlık göstermesi ve buna karşılık Amerika Birleşik Devletleri'nin tutumu sonucunda, Türk-Sovyet ilişkilerinin düzelmesi daha çabuk gerçekleşmiştir.
Bu suretle, İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra Ortadoğu'da aktif bir politika izleyen Sovyetler Birliği, özellikle bazı Arap devletleri üzerinde etki sahibi olabilmiş, bu yolla da bölgeye sokulabilmiştir. Aynı zamanda, dolaylı da olsa, Akdeniz'e inebilme politikasını belli ölçüde gerçekleştirmiş ve bölgede savaş öncesinde egemen olan Batı devletlerinin yerini doldurmayı başarabilmiştir. Bundan böyle de Ortadoğu'da etkili bir devlet haline gelmiştir.
2. Amerika Birleşik Devletleri ve Ortadoğu:
İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra Amerika Birleşik Devletleri'nin yeniden kıtasına çekilme eğiliminde bulunduğu, ancak 1947'de Truman Doktrini ile bundan vazgeçerek, bir dünya politikası gütmeye başladığı yukarıda belirtilmişti.
Amerika Birleşik Devletleri'nin, Batı dünyasının liderliğini ve sorumluluğunu yüklenmesine gerekçe olarak gösterilen neden, Sovyetler Birliği'nin dünyaya yayılma girişimi ve buna karşı, kendi dışında kalan Batı devletlerinin güçsüzlüğüydü.
Nitekim, önceki konularda belirtildiği gibi, Sovyetler Birliği'nin Türkiye, Yunanistan ve İran üzerinde artan baskı ve tehditleri üzerine, yüzyıllardan beri Rusya'nın güneye inmesine karşı dengeyi sağlayan ve andlaşmalarla bölgedeki devletlere karşı yükümlülükleri bulunan İngiltere, 1947 yılında, artık bu rolü oynayamayacağını Amerika Birleşik Devletleri'ne bildirerek, bölgedeki sorumluluklarını ona devretmek istemişti.
Bunun üzerine Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere'nin bıraktığı boşluğu doldurmak ve Sovyet yayılmasını önlemek üzere, Mayıs 1947'den itibaren Türkiye ve Yunanistan'a yardıma başlamış ve böylece de resmen Ortadoğu politikasına girmişti. Amerikan yetkililerine göre, Türkiye'nin Sovyet baskısı altında bulunması, Boğazlar'dan Çin'e kadar olan bütün Ortadoğu ve Asya'nın tehlikeye düşmesi demekti ve bunun önlenmesi gerekti.
Amerika Birleşik Devletleri'nin Ortadoğu'ya sokulması, Sovyetler Birliği'nin tepkisine yol açmıştır. Buna rağmen Amerika Birleşik Devletleri
96Marshall Planı'nı kabul ederek, yardımlarını bir program çerçevesinde geliştirerek sürdürmüştür. Hatta bu planın kapsamı genişletilerek, 1948'de Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü kurulmuştur. Bu da, Amerika Birleşik Devletleri'nin Ortadoğu politikasının, genel dünya politikası içerisinde düşünüldüğünü göstermiştir.
Amerika Birleşik Devletleri'nin Ortadoğu'ya verdiği önemin nedenlerini ve bölgenin durumunu Başkan Truman, o günlerde şöyle açıklamaktaydı:
"Gözlerimizi Yakın ve Ortadoğu'ya çevirdiğimiz zaman çok tehlikeli sorunlar gösteren bir bölgeyle karşılaşıyoruz. Bu bölgede geniş doğal kaynaklar bulunmaktadır. En işlek kara, hava ve deniz yolları buradan geçmektedir. Bu bakımdan büyük ekonomik stratejik önemi vardır. Fakat bu bölgedeki ulusların hiçbiri ne yalnız, ne de beraberce, kendilerine yöneltilecek bir saldırıya karşı koyabilecek kadar güçlüdür. Böyle olunca da Yakın ve Ortadoğu'nun bu bölgenin dışındaki büyük devletler arasında bir rekabet alanı olacağını ve bu rekabetin birden bire bir çatışmaya yol açabileceğini kestirmek güç değildir"2.
Bu nedenlerden dolayı Amerika, bölgede bir denge kurarak, hem bir çatışmayı önlemek, hem de bir dünya devleti olarak buralardaki çıkarlarını koruyacak bir politika gütmeye başlamıştır.
Amerika Birleşik Devletleri, yaptığı yardımlarla bu bölgedeki devletleri kalkındırmaya çalışırken, ayrıca Doğu Bloku'nun yayılmasını bu yönde önlemek üzere, aynı zamanda Ortadoğu'nun savunması için askeri paktların yapılmasını istemeye başlamıştır. Bunun için de, özellikle Türkiye'nin üzerinde duruyordu. Nitekim bu nedenle, İngiltere'nin de etkisiyle, Türkiye'nin NATO'ya girme isteğine olumlu cevap vermiyordu. Ancak, Kore Savaşı'nın çıkması ve Türkiye'nin ileride Ortadoğu'nun savunulmasında aktif rol oynamaya söz vermesi üzerine, İngiltere itirazından vaz geçmiş ve Türkiye NATO'ya alınmıştır3. Bu tarihlerde Amerika Birleşik Devletleri, Ortadoğu savunmasını Batı savunmasına bağlı olarak düzenlemek ve buna İsrail'i de katmak istiyordu. Ancak, böyle bir durum, İsrail'i tanımayan Arap devletlerinin kaybedilmesine yol açacağından, başlangıçta İsrail'in aktif olarak bir pakta sokulmasından vazgeçmiştir.
Bu nedenle, Amerika Birleşik Devletleri diplomasisi ilk adım olarak İsrail dışarıda kalmak üzere, bölgedeki diğer devletler arasında Ortadoğu'nun güvenliği için bir işbirliği kurulması çalışmalarına girişmiştir. Bunun da bir sonucu olarak, aşağıda açıklanacağı üzere, 24 Şubat 1955'te Türkiye ile İrak arasında Bağdat Paktı kurulmuş ve buna, aynı yıl içinde İngiltere, Pakistan
2) Mehmet Gönlübol, Halûk Ülman, "İkinci Dünya Savaşından Sonra Türk Dış Politi
kası", Olaylarla Türk Dış Politikası, (İkinci Baskı), Ankara 1969, aynı eser, s. 217.
3) Mehmet Gönlübol, Halûk Ülman, aynı eser, s. 269.

Savaştan Sonra Ortadoğu ve Büyük Devletler 69ve İran resmen katılmıştır. Böylece, Batılıların desteğiyle Doğu Bloku'na karşı, bölgede bir "Kuzey Kuşağı" meydana getirilmiştir.
Bağdat Paklı'nın kurulması ise, başta Mısır olmak üzere, Suriye ve diğer Arap devletleri tarafından tepkiyle karşılanmıştır. Mısır'ın çalışmalarıyla da Pakt'a başka Arap devleti katılmamıştır. Hatta, Mısır-Suriye ve Suudi Arabistan, kendi aralarında örgütlenmeye başlamışlardır. Bu ise, aslında kendisine karşı kurulduğu için Ortadoğu'da yeni girişimlerde bulunmaya başlayan Sovyetler Birliği ile, bu Arap devletlerini aynı paralele sokmuştur. Bu tepkiler karşısında Amerika Birleşik Devletleri, Bağdat Paktı'na resmen üye olmayarak, ona dışarıdan desteklemiştir. Bu şekildeki hareketinin nedeni ise, Mısır ve Suudi Arabistan'ı kazanmak için pek az da olsa kalan şansını kaybetmek istememesi, ayrıca Sovyet Rusya'yı daha fazla kışkırtarak, ona Ortadoğu'da yeni hareketlere girişme fırsatı vermemek, diğer yandan da; İsrail'i dışarıda bırakan ve bu yüzden Telaviv'de iyi karşılanmayan bir pakta katılarak, bu devleti de daha fazla endişeye düşürmemekti.
Böylece Amerika, Ortadoğu'daki dengenin kurulması ve bunun devamı için özel bir politika gütmeye başlamıştı. Ancak, Bağdat Paktı'na katılmama nedenlerine bakılacak olursa, bu devletin, bir yandan Arap devletlerini kazanmak, diğer yandan ise İsrail'i gücendirmemek istediği ve Sovyetler Bir-liği'ni de fazla kışkırtmama politikası izlediği görülmekteydi. Bununla birlikte Bağdat Paktı, bölgede umulan ilgi ve gelişmeyi sağlayamadı.
Amerika Birleşik Devletleri'nin Ortadoğu'da izlediği bu politikanın, bloklara ayrılmış bir dünyada sürekli olacağı şüpheliydi. Nitekim Washington Hükümeti, 29 Ekim 1956'da Mısır'a karşı yapılan ortak İsrail - İngiliz - Fransız saldırısında (Süveyş Harekâtı), bu devletlere karşı çıkarak, Mısır'ın boşaltılmasında önemli rol oynadı. Ancak, Süveyş bunalımından sonra meydana gelen gelişmeler, Ortadoğu'da Batılı devletlerin etkilerinin kaybolmasına, buna karşılık Sovyetler Birliği'nin itibarının yükselmesine neden oldu.
Bu durum karşısında Amerika Birleşik Devletleri, Ortadoğu'da bazı önlemler almak zorunluluğunu duymuş, "Kuzey Kuşağı"nın önemli bir bölümünü meydana getiren Bağdat Paktı üyelerine, toprak bütünlükleri ve siyasi bağımsızlıklarıyla ilgili olarak güvence vermiştir. Böylece Washington, Ortadoğu'da kesin yerini açıkça ortaya koymuş, Sovyetler Birliği ile Çin'i güneyden ve Avrupa'dan boydan boya çevreleyen NATO ile SEATO4 arasındaki (Kuzey Kuşağı'ndaki) boşluğu da doldurmuştur. Bu politikayı
4) Manila Paktı veya SEATO (South East Asia Treaty Organization: Güney Doğu Asya İşbirliği Örgütü), 8 Eylül 1954'te Amerika Birleşik Devletleri, İngilere, Pakistan, Fransa, Yeni Zelanda, Avusturalya, Filipinler, Tayland arasında imzalanan koüektif bir savunma andlaşmasıdır. (Eylül 1975'te üye ülkelerin temsilcileri, New York'ta yaptıkları toplantıda, SEATO'nun kademeli olarak iki yıl içinde tasfiye edilmesine karar vermişlerdir. Bkz. Milliyet, 26 Eylül 1975, s. 3).
98ayakta tutabilmek için de, Ocak 1957'de, "Eisenhower Doktrini" adıyla, Ortadoğu'da komünist saldırısını ve yayılmasını önleyecek yeni bir formül ortaya koymuştur. Böylece Amerika Birleşik Devletleri, Bağdat Paktı devletlerine karşı kesin sorumluluk yüklenmekle ve yaptığı diğer girişimlerle, bu bölge üzerinde de etki sahibi bir devlet haline gelmiştir.
1957 yılından sonra ise, Ortadoğu'da olaylar hızlı bir gelişme göstermiştir. Bağdat Paktı'nın gelişmesi sırasında, Mısır'ın arkasından Suriye de Sovyetler Birliği ile yakın ilişkiler kurmuş ve Çin Halk Cumhuriyeti'ni tanımıştır. Bu ise, Ortadoğu güvenliği açısından Batılı devletler tarafından kuşkuyla karşılanmıştır. Öte yandan, Irak petrol boru hattının Suriye'den geçmesi, konunun önemini daha da çoğaltmıştır. Bu ülkede ise, gittikçe artan Batı aleyhtarı bir politika izlenmeye başlanmıştır.
Bu arada, 14 Temmuz 1958'de Irak'ta krallık rejimine karşı bir ihtilal yapılmış, ülkede cumhuriyet kurulmuştur. Bu olay, Ortadoğu'da yeni gelişmelere ve bunalımlara yol açmış, hatta dünyayı bir genel savaşın eşiğine kadar getirmiştir. Irak'ta kurulan Cumhuriyet yönetimi, hemen Sovyetler Birliği ile daha önce kesilmiş olan diplomatik ilişleri yeniden kurmuş ve Birleşik Arap Cumhuriyeti (1958'de Mısır ile Suriye'nin birleşmesinden meydana gelen devlet) ile de 18 Temmuz 1958'de Karşılıklı Savunma Andlaşması imzalamıştır.
Asıl önemli gelişme ise, Irak ihtilalinden bir gün sonra, 15 Temmuz 1958'de Lübnan'a Amerika Birleşik Devletleri deniz piyadelerinin çıkması ve bunun arkasından da 17-18 Temmuz 1958'de İngiliz birliklerinin Ürdün'e yaptığı çıkartma olmuştur. Lübnan ve Ürdün'de, bu hareketlere neden olarak, Irak ihtilali örneğinin kendi ülkelerinde de tekrarlanmaması ve uluslararası komünizmden korunmak olduğu açıklanmış; ayrıca, bu kuvvetlerin Ürdün ve Lübnan hükümetlerinin isteği üzerine geldiği de belirtilmiştir. Gerçekte ise, Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere bu harekete, Ortadoğu'daki statükonun korunması için girişmişlerdi. Buna karşılık Irak, 24 Mart 1959'da Bağdat Paktı'ndan resmen çekilmiştir. Böylece de, bölgede yeni bir durum meydana gelmiştir. Büyük ümitlerle kurulan bu Pakt'tan Irak'ın çekilmesi üzerine; Bağdat Paktı'na yeni bir şekil verilmiş, 21 Ağustos 1959'da adı Merkezi Andlaşma Teşkilatı (CENTO) yapılmış ve görevinin başlangıçtaki kuruluş nedenlerine göre sürdüğü açıklanmıştır.
Amerika Birleşik Devletleri Ortadoğu'da bu politikayı izlerken, aşağıda belirtileceği üzere, Türkiye ile Amerika arasında da yakın ilişkiler sürüyordu. Ancak, iki devlet arasındaki bu yakınlık, 1963 Kıbrıs olayları ve özellikle 1964 tarihli Başkan Johnson'un mektubundan sonra değişmeye başlamıştır.
Bu suretle, Amerika Birleşik Devletleri, Ortadoğu'da devletlerin birçoğunu tamamen karşısına alırken, bir kısmı üzerindeki etkisini de zayıflatmış oldu. Diğer yandan bu devletin, Ortadoğu'da İsrail ve Yunanistan'a daima