Terhin Yazıtı

Ötüken'deki karışıklıkları fırsat bilen Çin, 741 yılında Uygur, Karluk ve Basmılları Çin'e itaat etmeye çağırmıştı. Bu tarihten itibaren Moyun-Çor babası Köl Bilge'ye bağlık olarak Kök Türk ülkesinde faaliyetlere girişmisti, işte bu olaylar Terhin yazıtının doğu beşinci satırı ile Şine-Usu ya¬zıtının kuzey 6-7. satırlarında kayıtlıdır.
Binbaşı olarak tayin edilen Moyun-Çor'un idaresinde asker harekete geçti. Birçok Türk boyu itaata alındı. 741 yılında Türk ülkesinde büyük bir karışıklığa sebep oldular Türkler birbirlerine zaiyat verdirdiler.
Kök Türkçe kitabelerde, bu olaylarda Basmılların rolü söylenmiyorsa da, Çin kaynaklarından Basmıl, Uygur ve Kartukların ortaklaşa hareket ettiklerini ve insiyatifin Basmılların elinde olduğunu biliyoruz. Bu üçlü ittifak 742 da Kutlug Yabgu'yu mağlup etmiştir Terhin yazıtın doğu tarafı 7. ve 8. satırlarında Türk tarihi için oldukça önemli olan bu hadise anlatılmaktadır:
Kutlug Yabgu'nun emrinde Kam-Kum'u aşmış olan Üç Tuglı Türk Bodunu Kögür'de, KömÛr-Tag'da, Yar-Ögüz'de yedinci ayın ondördünde mağlup edip, esir alıyorlar.
Yine bu satırlarda Türk-milletinin bir üyesi olan Üç-Tuglı Türk Bodun adı geçmektedir. Menşeileri hususunda bugüne kadar fazla birşey söylenmeyen Üç-Tuglı Türk Bodun, Çin kaynaklarında Mu-ma T'u-cüeh olarak geçen etnik ad ile birleştirilmiştir. Mu-ma T'u-cüeh'in manası Tahta Atlı Kök Türkler olarak belirtilmiştir. Tsai bu adın manasının "keresteli at" demek olduğunu ve "halkı daima buz üzerinde tahtadan yapılmış ata bindiği için Çinliler bu adı vermişlerdir" demektedir. Tahtadan ata binmek nasıl birşey bilmiyoruz. Tsai bu konuda bir açıklama yapmamıştır. Acaba, kar üzerinde ayakları batmamak için tahtadan yapılmış kar ayakkabıları giydiklerinden mi, yoksa kar üstünde kızakla kaymayı bildikleri için mi bu ad verilmiştir? Üç-Tuglı Bodun'un kabileleri şunlardır: Tu-po, Mi-lieh-ko ve O-chih Tölöslerin üç boyundan meydana gelmiş olan bu federasyon içinde sadece Tupoların bugünkü Tuba-Tuva Türkleriyle alâkaları dikkate çekilmiş ve yerlerinin Altaylarla, Baykal Gölünün kuzey kıyıları olabileceği görüşü ileri sürülmüştür.

Daha sonra onlar Basmılların liderini kağan ilan ettiler ve aralarında bir idari taksimat yaptılar. Kök Türk kağanlığının başına Ozmış Tigin Han olmuştu. Bunu da yazıtımızın doğu tarafı 9. satırından öğreniyoruz. Moyun-Çor, Koyun yılında (743) onun üzerine yürümüşrür Ozmış Tigin ele geçirilmiş, Türk milletine büyük bir darbe indirilmişti. 743 yılında Kök Türk kağanı Ozmış öldürülmüş ve başı Çin başkentine gönderilmişti. Ondan sonra Tavuk yılında (745) Türk milletinin üzerine Peymey Tigin'in Han olduğu duyulmuş ve onun da üstüne yürünmüştür. Bunu da yine Terhin yazıtının güney tarafı 2. ve 3. satırı ile Şine-Usu yazıtının kuzey 10. satırından biliyoruz. Kök Türk üstünlüğüne son verildikten itibaren kağanlık mücadelesinde Basmıl, Uygur ve Karluklar arasında kavgalar başlamış ilk önce Karluklarla anlaşlan Uygurlar, Basmıl kağanını öldürmüşler sonra da Karluklann ortaklığına nihayet vermişlerdir. Basmıl Kağanının öldürülüşü hadisesi, herhalde yazıtın bazı yerleri silik olangüney 3. satırında geçiyor olmalıdır:
...beg [birle basmıl bodunı] içgerip

748 yılında, milletin de katıldığı Atalar Mezarlığı'ndaki kurultaydan sonra Tay Bilge Tutuk yabgu atanmış ve Türk devletinin başına Uygurlar geçirilmiştir. Bu hadise Terhin ve Şine-Usu yazıtlarında şöyle anlatılmaktadır:
İt yılında (746) Uç-Karluklar kötü düşünüp kaçtılar. Batıya.On-Oklara sığındılar, orada onlara tabi oldular ...
Yazıtın güney tarafı 6. satırında Moyun-Çor'un kağan atanması ve kağanlık unvanına rastlamaktayız:
Tengride Bolmış İl Etmiş Kagan ..
Yine aynı satırlarda Moyun-Çor'un karısının da İl Bilge Katun atandığını görüyoruz. Hunlar' dan beri devam eden bir devlet geleneği olarak kagan ile katun her zaman birlikte tahta geçmiştir. Bu da bize Türk milletinin
kadına ne kadar önem verdiğini gösteren en. büyük delillerinden birisidir.

Moyun-Çor,kagan ilan edildiktensonra (752) otağını Süngüz Başkan'ın kutlu zirvesinin batısında kurdurmuştur:
kagan atanıp ötüken ortusınta süngüz başkan ıduk baş kidinin örgin bunta etitdim.
Buradaki Süngüz-Başkan yer adı üzerinde de durmakta fayda vardır. Bu yer adı;Terhin yazıtını inceleyen KIyaştomıy ve T. Tekin tarafından değişik biçimlerde ve manalarda okunmuştur.Biz ilk defa Terhin yazıtında yer
ismi olarak geçen bu adların tarihte bir Türk etnik;adını ifade ettiğini tesbit etmeye çalıştık. 662 yılında,On-Okların lideri Aşina Mi-she, Çinliler tarafından tuzağa düşücülünce ona sadık olan Süngüz (Shu-ni-shih) ve Başkanlar (Pa-se-kan) denilen iki kabile, olaydan sonra kaçtıkları halde Çinlilere yardım eden Aşina Mi-she'nin kardeşi Aşina Pu-chen tarafından mağlup edildiler. Çin kaynaklarından bu iki boydan Süngüzlerin On-Okların Tu-lu kolundan,Başkanların da Nu-shih-pilerden olduğunu öğreniyoruz.Süngüz ve Başkanlar ,Çinlilerden kaçarak Ötüken'e gelmişler ve konakladıkları bu yere de adlarını vermiş olsalar gerek!

Yazıtların batı tarafı 2-4. satırları arası Türk Kültür tarihi açısından da oldukça önemlidir: Türk tarihinin büyük hamlelerini yaratmak, büyük devletler kurmak gibi başlıca hadiselerde sakin ve itaatli olan yerleşik halkın değil, hayat şartlarının icabı olarak faal savaşçı ve teşkilatçı bir unsur olan göçebelerin rolü belirgin bir şekilde göze çarpar. Türk tarihinde devletleri kuran, idare ve orduları teşkil edenlerin esasını göçebelerin meydana getirmesi çağdaş kaynaklarda, Türklerin hep göçebe bir kavim tasvir edilmesini gerektirmiş, yerleşik ve yarı-göçebe Türkleri göz önüne getirmeksizin zamanımız müelliflerinde böyle bir kanaata sürüklemiştir.
Yukarıda verdiğimiz Kök Türkçe belgede geçen konar-göçer ,deyimi kültür tarihimiz için oldukça mühimdir. Bugüne kadar Türkleri hayvancılıkla uğraşan, göçebe bir kavim olarak telakki edenlere karşı; bu yazıt ve cümleler en güzel-cevabı verir sanırız. Bu zamana kadar Türkler,için yarı-göçebe deyimi kullanılmıştır. Konar-göçer deyimi ile benzeşmekte ise de, bundan sonra eski Türkler için konar-göçer deyimini kullanmak daha doğru olacak kanaatindeyiz. Zaten bu belgelerden de anlaşılacağı üzere, Türkler çiftçilikle'de uğraşmaktadırlar. Ekip-biçtikleri tarlaları vardır.

Yazıtın batı taraf i 6. satırında geçen ulug buyruk tokuz bolmış cümlesinden eski Türk hükümetinde asli dokuz bakanlığın olduğunu öğrenmekteyiz. Hükümette, bugüne kadar kaç bakanın olduğu sayısı meçhuldü.
Bunu ancak Çin kaynaklarının yardımıyla öğrenebiliyorduk. Fakat son yıllarda bulunan yazıtlardan biri olan Terhin, hükümette dokuz bakanın olduğunu göstermiştir. Aynca bu sistemin Türklerden, Tibetlilere de geçtiğini görüyoruz. Çin kaynaklarında bu dokuz Tibet bakanının görevleri sayılmış ve sonunda da, bu nazırlar kuralına Shang-Lung-Ch'e-Pu-Tuch'ü adı verildiği zikredilmiştir. Dokuz Büyük Nazırlar,demek olan bu ismin sonundaki Tu-ch'ü kelimesi çok ilgi çekicidir!

6-9. satırlarda bazı ünlü komutanlar ve onların sahip olduğu halklar ve emirlerindeki kuvvetler sayılmaktadır.

Kuzey tarafı 3. satırda bir yer ismine raslamaktayız. Bu yer adı Şine-Usu yazıtında da geçmektedir:
tengrim kanım oglı bilge tarduş ulug bilge yabgu atlıgı isig yir atlıgı.
Kök Türkçe yazıtların şimdiye kadar halledilememiş yerlerinden biri de İsi Yer ülkesidir. Yaptığımız araştırmalar bu, konuda bir neticeye varmamızı mümkün kılmıştır. Bilindiği gibi Tokuz-Oguz boyları arasında A-pu-se (Po-si) ler de bulunmaktadır. A-pu-seler ,veya Po-siler, 7. yüzyılın başlarında Altı-Bag Bodun ittifakına dahil olmuşlar, daha sonra Tokuz-Oguz birliği altında Uygurlara tabi edilmişlerdir. Çin kaynaklarında A-pu-se veya Po-si şeklinde transkripsiyonlanan bu etnik ad, Türkçe Apa İsi şeklinde okunabilir.
Tokuz-Oguzlar 752 yılında etraflarına topladıkları bazı Türk boylarıyla beraber Uygur iktidarına karşı ayaklanmışlardı. Bu ayaklanmada yer alan İsiler de Şine-Usu yazıtında kaydedilmişlerdir. Bu olayı Çin kaynaklarında da görebiliyoruz: 753 senesinin 5.' ayında Apuse adlı bir beyin, ki Türklerde soyadı, şahıs adı olabilmektedir, birliğinin Uygurlar tarafından yıkıldığı zikredilmiştir.Biz bu şahsın Apa-isilerin reisi olduğunu zannediyoruz.

Apa-İsilerin, Moyun-Çor'un büyük oğlu, Bilge Tarduş Ulug Bilge Yabgu'nun idaresinde oldukları yine Terhin yazıtının bu satırından anlaşılmaktadır.Bundan başka İsi adını, İsig-Sangun adlı bir komutan adına yazılan Irk Bitik adlı fal kitabında da görüyoruz.

Ulug Bilge Yabgu'nun halkları sayıldığı gibi; Tölös Şad'ın da komutanları ve halkları 4. satırda sayılmıştır:
tengrim kanım.oglı bilge tölös ulug bilge çad atlıgı ... odurgan buyrukı çabış sengün bodunı tokuz bayırku kayra basmıl tokuz tatar bunça bodun çad bodunı.

Bir kaplumbağa kaide üzerindeki taşa Böke Tutam tarafından işlenen Terhin yazıtındaki bilgiler Şine-Usu ile tamamlandığında göreceğiz ki,Uygur devletinin kuruluşu ve Moyun-Çor Kağan devrini hiçbir yabancı kaynağa başvurmadan öğrenebileceğimiz çok değerli bir tarihi belgedir. Hem Türk tarihi açısında son derece kıymetli olan bu kitabe, hem de kültür tarihimizin vazgeçilmez kaynaklarından birisidir.