Türk İstihbarat Tarihi (Sen Ne Biliyorsun?)

İsterseniz önce şuraya tıklayıp bölüm kurallarını okuyunuz.

Konu forumda yanlış yerdeki mesajları doğru bölümlere taşırken aklıma geldi inşallah ilgi görür. Dikkatimi çeken mesajı burayla birleştirdim. Meraklı arkadaşların desteğini bekliyorum.

KONU: Türk İstihbarat Tarihi --- Sen Ne Biliyorsun?

Osmanlı Devleti'nin son yıllarında, siyasi birliğin korunması, ayrılıkçı hareketlerin önlenmesive yabancı ülkelerin Ortadoğu'daki istihbarat ve gerilla faaliyetlerine karşı koymak amacı ile kurulan ''Teşkilat-ı Mahsusa'' ilk Türk gizli servisimizdir.
I. Dünya Savaşı'nın getirdiği yıkım sonucu dağılmasından sonra yerine ''Karakol Örgütü'' kurulmıştur.
Istanbul'un işgali ile faaliyetine son verilen bu örgütten sonra ise yerine ''Müdafaal Milliyet Grubu'' kurulmuştur.(Mim Mim Grubu)
Bundan sonra ise Ankara Hükümeti adına istihbarat toplamak amacı ile kurulan ilk Milli kuruluş ''Askeri Polis Teşkilatı''dır.Bu kuruluşun devamı ise ''Tetkik Heyeti Amirlikleri'' dir.
Daha yakınlara gelince ise Genel Kurmay Başkanlığımıza bağlı olarak çalışan ''MAH'' kurulmuştur ve bunun yerinide bu günkü kuruluşumuz olan ''MİT'' ALMIŞTIR.
Benim bildiklerim bu kadar sayın İlteriş ....saygı ile

İlk Türk gizli servisimizin ''Teşkilat-ı Mahsusa'' olduğu doğru. Lakin cümle içersine "modern anlamda" kelimerlini eklemekte fayda var. Zira binlerce yıllık ve onlarca devletlik tarihimizde "istihbarat çalışmaları"nın daha önce başlamış olması gerekmekte.

İlk Türk istihbarat teşkilatının II. Göktürk Devleti döneminde 680 yılında Tonyukuk'un emriyle kurulan "Börü Budun" olduğuna dair bir bilgi dolaşıyor internette. Yazıların bir kısmını okuduğunda biraz kurgu gibi geldi bana ama işin içinde Tonyukuk olması "neden olmasın?" sorusunu aklıma getirdi. Hatta bu örgütün hala devam ettiği yazılmış pek çok sitede. (BSD'nin isim babası Selçuk Bey'in ve onun babası Dokak'ın bu örgüte üye olduğu bile söylenmekte.)

Orta Asya'da kullandığımız Türkçe'ye baktığımızda Çaşıt-çaşut kelimesinin Çinli casus manasında kullanıldığını görmekteyiz. Orhun Kitabelerinde ise bu kelimenin yerini "körüg" kelimesi (haberci) almaktadır. (1) Dede Korkut Hikayeleri'nde ise casus ve casusluk kelimeleri defalarca geçmektedir. (2) (Bu arada söylemeden geçemeyeceğim Divan-ı Lügat'it Türk'te çaşıt kelimesi geçmemekte. Körüg ise "körügse" biçiminde yer almaktadır. -Körügse: Görmek veya kavuşmak istemek -)(3)

Bu başlık altında Çinli çasıtlardan bahsetmeye gerek yok ama hepimiz Chang- Chien'i biliriz. (Bir ara Lise 1 tarih kitabında da adı geçerdi. Bilmiyorum hala var mı?) Bir de özel nefretimden dolayı buraya yazmam gereken Tisien Kien'i belirtmeliyim. (Üniversite 1. sınıftan hayal meyal adını hatırlıyorum Çinli Prensesin)

Kök Türk kitabelerinde de Kök Türklerin diğer Türk kavimlerinden olan Türgişler, Kırgızlar ve Dokuz-Oğuzlar arasındaki mücadelelerinde
körügler(haberci)in oynadığı rol bilinmektedir. Nitekim Kök Türk kağanı İlteriş'in Dokuz-Oğuzlar ile ilgili haberleri habercileri vasıtasıyla öğrendiği Kök
Türk kitabelerinde yazılıdır. Aynı şekilde Türgiş kağanının Ötüken'e asker göndereceği, Kırgızlar üzerinden seferden gelen Kök Türkler'in habercilerinin
kendilerine ilettikleri rapor doğrultusunda öğrenilmişti.

Selametle.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
(1)"Körüg sabı antag: 'Tokuz-Oğuz üze kagan olutıtir.' " bkz. Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtlan, TTK yay. Ankara 1986, s. 110
(2)Orhan Şaik Gökyay, Dedem Korkutun Kitabı, MEB yay. İstanbul 1973, s. 14, 17,32,40,57,61,118,119,122,125,129,134
(3) Bkz. Divan-ı Lugat-it Türk, c. III, TTK yay. Ankara 1986, s. 334

Sayın İlteriş elbette eklenmesi gerekmektedir ,ancak ben Osmanlı'nın yanına (sanki medeniyetten uzakmış gibi) ''modern'' kelimesini koymayı yakıştıramadığımdan böyle bir durum gelişmiştir.Zira Türk Tarihi'nin her anını ben ''modern'' kabul edenlerdenim...Saygı ile....

İLTERİŞ: Konuya giriş yapmak için öyle bir cümle kullandım hocam yanlış anlaşılmasın.


TELLEYAY: Yanlış anlaşılmış bir durum yoktur efendim..Saygı ile..

9. Yüzyıldan itibaren İslmaiyeti kabul etmeye başlayan Türkler, BSD döneminde İslamiyetinde koruyuculuğunu üstlendiler. Bu kadar büyük ve etnik açıdan karışık bir coğrfayaya hakim olmak bir istihbarat teşkilatını zorunlu kılmakta idi.

Özellikle Alparslan döneminde devletin sınırları Muaveraünnehir'den Akdeniz'e kadar genişlemişti. Tabi Nizam'ül-Mülk gibi bir vezirin varlığı BSD için büyük avantaj idi. Nizam'ül-Mülk BSD sultanının "Sahib-i Berid" olması gerektiğine inanıyordu.

Burada konuya bir mola verip "Sahib-i Berid" kavramını açıklamakta fayda var. Sözlüğe bakarsak Sahib-i Berid "Divan-ı Berid" in başkanı, Divan-ı Berid'e bakarsak haberleşme işlerinden sorumlu divan (posta) olarak karşımıza çıkar ama iş bu kadar basit değildir. Emevileri hatırlarsanız şaibeli bir şekilde halifeliği ele geçirmişler, Kerbela Faciası'na sebep olmuşlar ve dönemleri boyunca Arap milliyetçiliği yapmışlardı. Bu durum ise Emevilerin düşman potansiyelini arttırmıştı. (Mevali deyip aşağıladıkları biz Türkler dahil.) Bunun farkında olan Emeviler Muhafız ve Berid teşkilatlarını kurmuşlardı. Muhafız teşkilatının ne maksatla kurulduğu belli ama bizim işimiz "Berid" ile. Demek ki berid teşkilatı alalade bir posta teşkilatı değildir. Asıl kuruluş amacı Emevi coğrafyasında bulunan her yerden bilgi toplamak (özellikle Emevi aleyhine olanları) ve bu bilgileri "Sahib-i Berid"e dolayısı ile Emevi Halifesi'ne ulaştırmaktı.

Sahib-i Berid in yani Divan-ı Berid teşkilatı başkanının bizzat halife tarafından atanması ve sadece halifeye karşı sorumlu olması kurumun önemini sadece bir haberleşme örgütü olmadığının göstergesidir.

Biz konuya dönelim ve Nizam'ül-Mülk'ün "Siyasetname"sinde neler yazdığına bir göz atalım. Bilge Vezir kitabında Selçuklu Sultanı'nın ülkesi için de uzak veya yakın fark etmeden asker ve halkının durumundan haber olması gerektiğini söylemektedir. Devamında ise "O böyle yapmazsa ayıp olur gaflet, tembellik ve zulüme hamlederler ve memlekette olup biten fesadı ve zulmü biliyor ve ya bilmiyor. Eğer biliyor da meselenin çaresine bakmıyorsa
tıpkı onlar gibi zalimdir ve zulme rıza göstermiştir ve eğer bilmiyorsa gaflete düşürülmüştür. Tembel ve cahildir. Bu her iki hususta iyi değildir. Mutlaka haberci(Sahib-i berid)ye ihtiyacı vardır." der.

Nizam'ül-Mülk Siyasetname'sinde istihbaratçıların güvenilir kişiler arasından bizzat sultan tarafından seçilmesi, maaşlarının bizzat sultan tarafından ödemesi gerektiğini belirtmiştir. Ayrıca edinilen bilgiler sadece sultana bildirilecek ve bu şartlar altında doğru bilgiler edinilecek ve istihbaratçıların ihanet etmesi engellenecektir. Hatta Bilge Vezir baş yapıtında habercilerin ülke içinde ayakkabı satıcısı, seyyah ve tüccar kılığında gezmeleri gerektiğini söylemiştir. Böylece etrafta şüphe çekilmeyecek isyana niyetlenen veya halka zulmeden ikta sahipleri ve memurlar önceden öğrenilecek ve tedbir alınacaktır. Aynı durum komşu ülkelerde görev yapacak olan haberciler içinde geçerlidir. Böylece hangi ülkenin ne zaman BSD'ye saldıracağı husunda sağlık bilgi edinilebilecektir.

Nizam'ül Mülk bu fikirlerini Alparslan döneminde uygulamaya koyamamıştır. Çünkü Alparslan habercilerin düşmanlar tarafından satın alınabileceğine inandığından karşı çıkmıştır.

Ama Melikşah döneminde çok güçlü bir istihbarat teşkilatının varlığı bilinmektedir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Nizamülmülk, Siyasetname, (haz. M.Altay Köymen), Kültür Bak. Yay. Ankara 1990, s.80-81, 94

NOT: Nizam'ül Mülk istihbarat teşkilatının kurulması için Ömer Hayyam'ı çağırır. O da Hasan Sabbah'ı tavsiye eder. (Bu yazdıklarımın doğruluğundan emin değilim. Amin Maalouf'un Semerkant'ından aklımda kalmış olabilir

Üstteki yazımla aynı paralellikte bir makale

A-İstihbarat Teşkilatının Devlet Teşkilatındaki Yeri:

Selçuklu merkez teşkilatında yürütme organı olan Büyük Divan en önemli devlet organıdır. Vezir-i azamın başkanlığında devlet işleri bu organ tarafından hükümdar adına yürütülürdü. Bu divan, bugünkü bakanlıklara tekabül eden divanlardan meydana gelirdi. Her divanın başında Sahib-i Divanadını taşıyan bir bakan vardır. Bütün bu divan üyeleri bir araya geldikleri zaman Büyük Divanı oluşturmaktadırlar. Selçuklular idare teşkilatını büyük ölçüde Samani ve Gaznelilerden almıştır. Ancak daha önceki devletlerde merkez teşkilatında önemli bir yere sahip olan bazı divanların Selçuklularda büyük divana dahil olmadığı görülmektedir. Bunlar arasında en önemlilerinden biri de posta divanı olup, nazır veya reisine Sahib-i Berid denilmektedir. Büyük divan üyesi olmamakla beraber bu divana çok önem verildiğini görüyoruz. Zira Sahib-i Berid'in tayini bizzat hükümdar tarafından yapılmaktadır. Yine bu makama tayin edilen kişilerin ekonomik ihtiyaçlarının azami ölçüde karşılandığı ve kafi derecede maaş verildiği bilinmektedir. Ancak Selçuklu sultanları arasında sadece Sultan Alparslan'ın devletin posta ve istihbarat işlerine bakan Divan-ı Beride çok önem vermemesi, özellikle istihbarat kısmını büsbütün kaldırması o dönem devlet adamlarınca tenkit edilir. Bununla birlikte Selçuklu devlet teşkilatının da bazı birimlerinin dışında daha önceki geleneği devam ettirdiği görülmektedir.

Samaniler devrine ait olduğu tahmin edilen bir eserde (Zafername) istihbarat teşkilatı başkanı Sahib-i Berid in vasıfları şöyle sıralanmaktadır:

a-Davaları dinleyip, hükmetmekle mükellef olduğu için bütün Şeri meselelere vakıf, zahid, müttaki, alim ve salih olması,
b- Her işi yeterince araştırması,
c- Doğru sözlü olması, d- İyi huylu olması,
e- Herkesin iyiliğini isteyen bir yapıda olması,
f- Olayları arz ederken etraflı düşünmesi, yani ani karar vermemesi gereklidir.

Sultan Alp Arslan zamanında Nizamül-Mülk'ün bütün ısrar ve telkinlerine rağmen İstihbarat teşkilatına önem verilmediği, hatta kaldırıldığı görülmektedir. Tarihi kaynakların müşterek ifadelerine göre casusluk ve casuslardan nefret eden Sultan Alp Arslan bu divanın istihbarat kısmını kaldırmıştır. Bir kaynakta bu konuda şunlar yazılıdır: ..Alp Arslan Muhammed bin Davut tahta çıktı, Nizamü'l-Mülk haberciler nasb etmek hususunu , Alp Arslan a arz etti, Alp Arslan şöyle cevap verdi: habercinin bize lüzumu yoktur, dünyanın her kıtasında (şehrinde) dostlarımızda, düşmanlarımızda bulunur. Haberci bize bir haber getirdiği zaman kendinin bir garezi varsa, dostu düşman, düşmanı dost suretinde gösterebilir. İstihbarat teşkilatı hakkındaki kanaatini bu şekilde ifade eden sultan teşkilatı kaldırmıştır. Aslında Sultan günümüzde de üzerinde durulan çok önemli bir meseleye parmak basmıştır. İstihbaratın sınırı, yani İstihbarat hukukunu işaret etmiştir. O günün şartlarında bugünkü manada bir istihbarat hukuku kavramı ve belirlenmiş uluslararası normlara dair belgeler elimizde bulunmamaktadır. Ancak Sultan Alp Arslan'ın vezirine söylediği sözlerden nereye kadar, nasıl, ne şekilde istihbarat yapılacak ve bilgiler ne amaçla, niçin, ne şekilde kullanılacaktır meselesine önem verdiğini anlamaktayız. İstihbarat elemanlarının yetkilerini istismar edeceği noktasından meseleye yaklaşmaktadır. Aslında bu endişesinde haksız da değildir. Selçuklu öncesi devletlerde de örneğine çok rastlanan bu istismar konusunda titizlenmesinde bir devlet başkanı olarak haklıdır. Ancak ortaya koyduğu çözüm şeklini doğru kabul etmek mümkün değildir. Yetkili bir devlet başkanı olarak istihbaratçıların görevlerini kötüye kullanmalarını önleyecek tedbirler alabilecek durumdadır. Daha çok konuya ahlaki açıdan yanaşmakta ve tecrübeli vezir Nizamü'l-Mülkün tekliflerini reddetmektedir. Halbuki istihbarat teşkilatı, teşkilat içi kontrolü yapmakta ve elemanları başka istihbaratçılarla takibe almaktadır. Dolayısıyla Sultanın endişeleri teşkilat tarafından da dikkate alınmaktadır. Selçuklu Devletinde istihbarat teşkilatının en zayıf olduğu dönem hemen, hemen Sultan Alp Arslan zamanıdır denilebilir. Büyük bir devlet adamı olduğunda şüphe olamayan Sultanın, istihbarat teşkilatı konusunda gösterdiği bu zafiyet kısa zamanda çeşitli olumsuzluklarla kendini gösterecektir. Mesela Batıniler Selçuklu İmparatorluğu içinde gizli faaliyetlerde bulunurlarken birden bire kuvvetli bir şekilde ortaya çıkacaklardır. Daha sonra Nizamü'l-Mülk'ü faaliyetlerine engel olduğu için de öldüreceklerdir. Teşkilatın kaldırılmasının aslında bir hata olduğu kısa süre sonra görülecektir. O devrin tarihçileri bu durumun ortaya çıkmasını Berid (istihbarat) teşkilatının kaldırılmasına bağlamaktadırlar.

Günümüzde o dönem ile ilgili çalışan araştırmacılar arasında Sultan Alparslan dan sonra teşkilatın yeniden canlandırılıp canlandırılmadığı konusunda görüş ayrılıkları vardır. İbrahim Kafesoğlu, Sultan Alparslan tarafından kaldırılan Berid teşkilatının Nizamü'l-Mülkün bütün ısrarlarına rağmen Melikşah devrinde yeniden kurulduğuna dair de kati deliller yoktur diye yazmaktadır. Ancak Fuad Köprülü bu kanaatte değildir. Köprülü .. bu kadar kuvvetli ve geniş bir imparatorluk idaresinde, merkezi idare ile vilayetler ve büyük sultan arasında süratle muhabereyi temin edecek resmi posta teşkilatının ve her türlü istihbarat vasıtalarının bulunmamasına asla ihtimal verilemez demekte ve Melikşah, Sultan Sancar zamanından bazı örneklerle düşüncesini pekiştirmektedir. Mehmet Altay Köymen de Kafesoğlu nun aksi kanaattedir. Köymen ,mamafih, Melikşah zamanında istihbarat ve devlet posta teşkilatının tekrar faaliyete geçtiği anlaşılıyor diyerek bazı örneklerde vermektedir. O da Köprülü gibi düşünmektedir. Gerçekten de her ne kadar Sultan Alp Arslan casusluk ve casuslardan hoşlanmadığı için teşkilatı kaldırmışsa da, bu durum daha sonraki dönemlerde hiçbir suretle resmi posta teşkilatının ve menzil tertibatının bozulduğunu göstermez.

B-İstihbarat Teşkilatı, Kaynakları ve Usulleri :

Eskiden beri kervancılar vasıtasıyla elde edilen haberlerin Selçuklular zamanında bizzat devlet eli ile yürütüldüğü görülmektedir. Divan-ı Berid'in vilayetlerde Sahib-i Haber denilen memurları vardı. Memleketin her tarafından haber getirmek üzere Peykler yani piyade Sailer istihdam edilirdi. Peyklerin Nakip ismi verilen tımar sahibi amirleri vardı.

Raporlar derviş veya satıcı kılığındaki Sailerle gönderilirdi. Gizliliğe son derece riayet edilirdi. İstihbarat elemanının yakalanması halinde raporların düşman eline geçmesini önlemek için bir takım usullere baş vurulmaktadır. Bilgiler bazen bir mum içine veya bir asa arasına yerleştirilmek suretiyle gizlenmektedir.

Haberler değişik usullerle gerekli yerlere ulaştırılırdı. Bu iş için at, güvercin, bilhassa Suriye ve Irak taraflarında deve gibi hayvanlar kullanılırdı.

İstihbarat teşkilatında görevli kişilere Münhi de denilirdi. İstihbaratın en önemli unsurlarından olan güvenilir haberleşmenin düzenli ve hızlı yapılabilmesi için yollar üzerinde karakollar ve daimi kontrolü gerektiren yerlerde kontroller için ribatlar kurulurdu. Nizamü l-Mülke göre büyük yolların mühim noktalarında ribatlar yapmak hükümdarların başlıca vazifelerindendir. Stratejik mevkilerde kurulan ve haberleşmede önemli rol oynayacak olan bu ribatlar aynı zamanda askeri amaçlı olarak ta kullanılmaktadır. Ordunun herhangi bir seferde yiyecek sıkıntısı çekmemesi ve ihtiyaçlarından dolayı halka eziyet etmemesi için menziller çevresindeki arazinin devletleştirilmesi uygun görülmektedir. Böylece elde edilen mahsul ribatlarda ve çevresindeki köylerdeki ambarlarda saklanmalıdır. Düşmanın durumu ile alakalı bilgi toplamada başka unsurlardan da yararlanılmaktadır. Ateş kuleleri ve davul çalmak bunlar arasındadır. Düşman hücumu karşısında ateş kuleleri ile uzaklara haber verildiği gibi, civardaki ahaliye de davullarla tehlike işareti veriliyordu. Bundan sonra herkes ribatlarda toplanıyor, müdafaa için hazırlıklar yapılıyordu.

İşlek yollar üzerinde kurulan bu merkezlere elli fersah mesafedeki yerlerden haber toplamak üzere belli ücret mukabili peykler tayin edilirdi. Böylece günlük olarak ülkenin her tarafından haber sağlanmış olurdu. Teşkilat gizli ve açık istihbarat ile bilhassa meşgul olmaktadır.

C- İstihbarat Elemanlarının Vasıfları ve Görevleri:

Nizamü'l-Mülk devlet için istihbaratın yapılmasını ve bu amaçla eleman görevlendirilmesini istemektedir. Ona göre bu iş çok nazik ve çok üstün bir iştir. İstihbarat haklarında şüphe bulunmayan kimselerin eline, diline ve kalemine bırakılmalıdır. Zira memleketin salaha kavuşması ve fesada uğraması onlara bağlıdır. İstihbarat işlerini yapacak elemanların gelişi güzel seçilmeyip, birtakım ahlaki faziletlere sahip olmaları gerektiği o devrin eserlerinde belirtilmektedir. Ancak teşkilat elemanlarının suiistimallerine karşı tedbirler alınmasını da tavsiye etmektedirler. Bunun önüne geçmek için istihbarat elemanlarının da başka elemanlar aracılığı ile kontrollerinin gerekliliği şarttır. Bütün bu tedbirlere rağmen bazı istihbarat elemanlarının kendi maddi menfaatlerini temin etmekten başka bir şey düşünmedikleri anlaşılmaktadır. Başka yollardan gönderilen hususi mektuplarla herhangi bir olayın çarpıtılması, saklanması mümkün olmadığı halde bu tip memurların zaman, zaman merkezi yalan haberlerle oyalamaya çalıştıkları görülmektedir.

İstihbarat elemanlarının görevlerini yaparken şüphe çekmemek için hangi iş, sanat, meslek erbabı olarak hareket ederek gizliliği sağlayacakları da belirtilmektedir. İstihbaratçılar tüccar, seyyah, sufi, derviş, satıcı, eczacı, elçi vs. kılığında ülkenin çeşitli yerlerine giderek olan biteni hükümdara bildireceklerdir.

İstihbarat teşkilatı ve elemanlarının oldukça geniş görevleri vardır. İç istihbarat görevi, kaynaklardan anlaşıldığı kadarıyla bu teşkilata yüklenmiş durumdadır. Ülkenin her tarafındaki kumandanların, valilerin, kadılar ve maliye memurlarının hal ve hareketlerini takip etmektedirler. Yine bu görevlilerin hükümdara karşı besledikleri niyetlerini tetkik ederek en kısa zamanda merkeze bildirmektedirler. Resmi teftiş vazifelerinden başka sultanın hususi casusluğu görevini de ifa etmektedirler. Melikşah ve Nizamül - mülk'ün hususi casuslar kullandıkları bilinmektedir. Mesela Sultan Melikşah'a oğlu Davud'un ölümü esnasında içki ve eğlence tertipleyen İbn Behmenyar'ı , Sahib-i Berid bildirmiştir. Yine Sultan Sancar'ın Edib Sabir'i casusluk amacı ile Harezm e yolladığı ve onun gönderdiği bir resim sayesinde aleyhinde hazırlanan bir suikasttan kurtulduğu bilinmektedir.

Sultanın istihbarat teşkilatı mensuplarını resmi görevleri dışında hususi maksatları için kullandığını yukarıda belirtmiştik. Ayrıca özel istihbarat için başkalarını da görevlendirdiğini görüyoruz. Özellikle saray çevresindeki devlet adamlarını, bilhassa vezirin hal ve harekatını kontrol için bir takım insanları kullandığı bilinmektedir. Bunlar arasında saray hizmetkarlarının, gözdelerin ve şarkıcıların istihbarat toplamak gayesiyle görevlendirildiklerinde hiç şüphe yoktur.

İdari, mali büyük yolsuzluklar yapanlarla, kötü niyet besleyen askeri ve idari amirler, istihbarat memurlarının durumlarını merkeze bildirmelerini önlemek istemektedirler. Çeşitli usullerle istihbaratçıları kandırmaya çalışmaktadırlar. Bir kısım valilerin istihbarat elemanlarının raporlarını kontrol etmek istedikleri, hatta raporları kendi istekleri doğrultusunda yazdırmak istedikleri görülmektedir. İstihbarat teşkilatı bu tarz olaylarla karşılaşıldığında ne yapacağını gayet iyi tespit etmiştir. Mahalli idarecilerle arayı açmamak için onların istekleri doğrultusunda raporlarını göndermektedirler. Ancak hemen aynı hadise ile ilgili asıl gizli raporlarını yine emirlerindeki gizli adamları aracılığı ile merkeze gönderirlerdi. Onun için böyle durumlarda merkezi idare veya hükümdar ile memur arasında evvelce kararlaştırılmış özel bir işaret yoksa gelen rapora itimat edilmezdi. Hatta gelen rapor istihbarat elemanının el yazısı ile yazılmış ve mührü ile mühürlenmiş olsa bile buna güvenilmezdi. Seyyar satıcı veya serseri bir derviş kılığında merkeze ulaşan asıl elemanın getirdiği rapora göre hareket edilirdi. Bağımsızlık sevdasına düşen ve isyan etmek isteyen valiler, derhal istihbarat elemanının vazifesine son verir ve merkezle olan resmi irtibatı kesme yoluna giderdi. Ortaçağ Türk-İslam devletlerinde görülen bu uygulamaların ve görülen noksanlıkların aynı devlet teşkilatını hemen, hemen devam ettiren Büyük Selçuklularda da görüldüğünü söyleyebiliriz.

D- Askeri, Stratejik ve Dış İstihbarat :

Nizamü'l-Mülk dış istihbarat ile askeri ve stratejik istihbarat görevini elçilere yüklemektedir. O hükümdarların birbirlerine elçi göndermelerinden maksadın, sadece haber ulaştırmak veya mektup göndermekten ibaret olmadığını belirtmektedir. Elçiler görünen resmi görevlerinin dışında bir çok gizli vazifeleri yerine getirmekle mükelleftirler. Onlar ülke için önemli olan stratejik ve askeri istihbarat yapmak durumundadırlar. Bunun için yolların, boğazların, suların, otlakların durumunun nasıl olduğunu tespit edeceklerdir. Yani ordunun herhangi bir sefer esnasında yollar ve boğazlardan kolaylıkla geçip geçemeyeceği; o günün şartlarında ordu için stratejik bir madde olan otun nerelerde bulunup, bulunmadığı gibi hususlarda istihbarat yapacaklardır. Yine asker sayısının tespiti, alet ve teçhizatın miktar ve mükemmelliğini de istihbar edeceklerdir. Hedef ülkenin yönetimi ve yöneticileri ile memurları hakkında bilgi toplayacaklardır. Günümüzde de istihbaratçıların çok önem verdikleri biyografik istihbarat yapılarak, kim oldukları, karakterleri, şahsiyetleri hakkında sağlam bilgiler elde edeceklerdir. Ortaçağda ülke yönetiminde ve komşular arası ilişkilerde hemen, hemen tek ve mutlak belirleyici olan hükümdarın her bakımdan tahlili yapılacaktır. Kişilik tahlili bunların başında gelmektedir. Hükümdarın sofrasının, meclisinin, sarayının, oturuş ve kalkışının nasıl olduğu dikkatle gözlenecektir. Huy ve tabiatı, bahşiş verişi, çalışması, çehresi ve işi hakkında bilgi toplanacaktır. Halkı ve ülkesi ile ilişkileri incelenecektir. Bu meyanda, zalim mi, adil mi; ülkesi mamur mu, harap mı; ordusu kendisinden hoşnut mu, değil mi, halk zengin mi, fakir mi araştırılacaktır. Yine hasis mi, cömert mi, devlet işlerinde uyanık mı, gafil mi, dindar mı, doğru(dürüst)mu, yoksa aksi mi, sevdiği sevmediği şeyler nelerdir öğrenilecektir. Hükümdarın ve yanındaki devlet adamlarının tahlili de önem arz etmektedir. Bu bakımdan elçiler, hükümdarın kabiliyetli bir veziri , iş bilir, tecrübeli komutanları ; zarif ve liyakatli nedimleri var mı, yok mu tetkik edeceklerdir. Hükümdarın kişiliğinin önemli bir göstergesi sayılan himmet ve şefkati, ciddiyeti, açık, saçık boş sözlere, gulamlara veya kadınlara rağbet edip, etmediği de elçilerin öğrenmeye çalıştıkları hususlardır. Nizamü'l-Mülk elçilerin tespit ettiği bu bilgilerin ne maksatla kullanılacağını da açıklamaktadır. Hedef ülke ve hükümdarı hakkında elde edilen bu bilgiler, o hükümdarın ele geçirilmesi veya ona karşı alınacak tavırlarda belirleyici rol oynayacaktır. Yani şahsiyeti, açık ve noksan tarafları, ülkesinin ve yöneticilerinin durumu bilindiği için ona karşı gerekli tedbirleri almakta güçlük çekilmeyecektir. Bu yüzden Selçuklu döneminde elçilere karşı çok dikkatli davranılmakta ve açık verilmemeye azami gayret gösterilmektedir.Semerkand hükümdarı elçisi, satranç oynadıktan sonra kazandığı bir yüzüğü sağ elinin parmaklarına taktığı için Nizamü'l-mülk'ün rafizi olduğu kanaatine varmıştır. Bu kanaatini de hükümdarı Şemsul mülk e Selçukluların bir zafiyeti olarak anlatmıştır. Nizamü'l-mülk hem Semerkandlıların Selçuklular hakkındaki düşüncelerini öğrenmek; hem de Sultan Alp Arslan'ın karşı tarafa gönderdiği elçisini takip etmek için özel olarak gönderdiği elçisi (ajanı) Danişmend Eşter'den bu bilgileri alınca çok korkmuştur. Zira elçinin anlattıklarını Sultan Alp Arslan duyarsa kendisini öldürteceğinden endişe etmiştir. Bu haberin sultan tarafından duyulmaması için çok paralar harcamıştır. Bu amaçla 30.000 dinar kadar bir parayı ihsan olarak, hilat ve hatta maaş olarak karşı tarafa vermiştir. Bu olayda dikkati çeken bir başka husus vezirin, sultanın elçisini dolayısıyla sultanı kontrol altında tutmak istemesidir. Vezirin Sultana getirilecek bilgilerin tamamından haberdar olmak ve sultan karşısında karşı taraf hakkında eksik bilgi sahibi olarak zor duruma düşmemek istediği açıktır.

İnsanlığın varlığından beri istihbarat ve istihbarat teşkilatı vardır. Eski çağlarda basit bir şekilde de olsa başlayan istihbarat kurumu gelişerek devam etmiştir. İslam dan evvelki Türk devletlerinde casusluk ve istihbarat ile ilgili kavramlardan onlarda da bu müessesenin bulunduğu anlaşılmaktadır. Selçuklular hemen, hemen bütün müesseselerinde olduğu gibi istihbarat teşkilatında da kendilerinden önceki Türk-İslam devletlerini örnek almışlardır. Ancak istihbarat kurumu bazı hükümdarlar zamanında diğer devlet kurumlarının aksine görmesi gereken itibarı daha az görmüştür. Burada dikkat çeken bir husus ta şudur. Vezir Nizamü'l-Mülk ve diğer devlet adamlarının bu kuruma önem vermelerine karşılık, özellikle Sultan Alparslan bütün ikaz ve isteklere rağmen istihbarat teşkilatı ve elemanlarına pek, hatta hiç sıcak bakmamıştır. Posta ve istihbarat görevi yapan Berid teşkilatının istihbarat kısmını ihmal etmiştir. Ahlaki ve hukuki gerekçelerle bu teşkilata karşı çıkan Sultanın endişelerinde haklı olduğu bir gerçektir. Zaten günümüzde de istihbaratın sınırı-özellikle iç istihbaratta- meselesi istihbarat hukuku kavramını doğurmuştur. Uluslar arası bir mesele haline gelmiştir. Özellikle iç istihbarat konusu istismara açık ve toplumsal sonuçları bakımından da önemlidir. Sınırlarının iyi tespit edilmesi ve çok iyi araştırmalardan sonra karar verilmesi gereken bir konudur. Zaten sultan da bilhassa bu husus üzerinde durmakta ve istihbaratçıların verecekleri bilgilerin ..dostu düşman, düşmanı dost suretinde gösterebileceğini vurgulamaktadır. Bu insan hakları ve istihbarat hukuku bakımından çok önemli, isabetli ve günümüze ışık tutacak nitelikte bir düşüncedir. Ancak bu sakıncaları ortadan kaldıracak uygulama, teşkilatı ihmal etmek veya ortadan kaldırmak olmamalıydı. Daha önceki Türk-İslam devletlerinde olduğu gibi teşkilat içi kontrol mekanizmalarını kuvvetlendirecek tedbirler alınmalıydı. Bu dönem istihbarat teşkilatı ile alakalı fazla ve net bilgiler yok gibidir. Ancak istihbaratsız devlet olamayacağını gösteren bir çok olay ve uygulama da söz konusudur. Zaten Sultan Alparslan'ın bu tavrının bir devlet politikası haline gelmediğini de görüyoruz. Melikşah ve sonraki hükümdarlar zamanında Berid teşkilatının istihbarat kısmının yeniden faaliyete geçirildiği yukarıda da yazıldığı gibi çok açıktır. Bir çok yıkıcı ve bölücü faaliyetin tehlike sınırına gelmeden önlendiği dikkate alınırsa teşkilatın canlandırıldığı ve iyi bir şekilde çalıştığını söylemek mümükündür.

Kaynak:

Dr. Hamit Pehlivanlı,Kırıkkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü

Bundan önceki yazılarımda konuyu yavaş yavaş Osmanlı'ya kadar getirdim. (Kendi çapımda )

Geldik benim tıkandığım çokta fazla bilgi sahibi olmadığım (olamadığım) konuya. Osmanlı'da istihbarat.

Pek çok yerde Osmanlı'nın ilk döneminde "Voynuk" teşkilatının bir istihbarat teşkilatı gibi kullanıldığı yazmakta. Oysa bu teşkilatı biz daha çok "at bakıcıları" olarak bilmekteyiz. Bir istihbarat teşkilatı olarakta kullanılmış olabilir.

Ama benim arkadaşlardan bilgi almak istediğim konu ise şu. MARTOLOS

Osmanlı Devleti'nde MARTOLOS adlı istihbarat teşkilatının varlığından bahsedilmekte. Her ne kadar ben ulaşamasamda Polis okullarında istihbarat derslerinde böyle bir örgütten bahsedildiğini kulaktan duyma hatırlıyorum. Konu hakkında bilgi sahibi olan arkadaşlar paylaşırlarsa çok sevinirim.