Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinde Görev Alan Din Adamları

Kaynak: diyanet.gov.tr

Müdafaa-i Hukuk, bir milletin yaşama hakkının mücadelesini simgeler.

Müdafaa-i Hukuk, Türk Milletinin "Ben varım, binlerce yıllık bir tarihin ve bu toprakların sahibiyim" diyen sesin bütün dünyaya duyurulmasıdır. Müdafaa-i Hukuk, hakları, hürriyetleri, namusları ve tarihleri ellerinden alınmak istenen bir toplumun mücadele azmi ve kararlılığıdır. Müdafaa-i Hukuk, hak ve hürriyetleri için bir araya gelenlerin, sırasında canlarını ortaya koydukları mücadele şuurudur. Nihayet Müdafaa-i Hukuk, yeni bir devletin doğuşunun kaynağıdır. Türk'ün dünyaya kendisini savaş alanlarından barış masalarına tanıttığı güçtür. İmandır.

Müdafaa-i Hukuk Teşkilatları başlangıçta yereldir. Bu kuruluşların "Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti" adı altında toplanmalarıyla bütün vatanın kurtuluşu ve milli bir devletin kuruluşu amaçlanmıştır. Başlangıçta belki sadece Yunan işgaline, Ermeni saldırılarına, Fransız, İngiliz ve İtalyanlara karşı başlayan mücadele, Sivas Kongresi'nden (07-11 Eylül 1919) sonra bütüne yönelmiştir.

Müdafaa-i Hukuk'un ve bu anafikir etrafında meydana gelen teşkilatların askeri güçle birlikte hareketi de gene Sivas Kongresi sıralarında gerçekleştirilmiştir. Türkiye Büyük Millet Meclisi de, bu teşkilatların üzerine bina edilmiştir (104). Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin kuruluş ve faaliyetlerinde, din görevlileri de görev almışlardır. Ancak hemen belirtelim ki, Milli Mücadele'nin diğer sahalarında olduğu gibi, Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri konusunda da din adamları ilk sırada yer almışlar. İstisnasız hiçbir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti yoktur ki, üyeleri arasında bir din adamı bulunmasın. Bunlardan Vilayet ve Mutasarrıflık merkezlerindekilerinin isimlerini tesbit edebildiklerimizi sunuyoruz:

Ankara Vilayeti: Müftü M.Rifat Efendi (Başkan), Kınacızade Şakir, Hanifzade Mehmet ve Hatib Hacı Ahmet Efendiler.

Edirne Vilayeti: Müftü Mestan Efendi (Üye).

Erzurum Vilayeti: Hoca Raif Efendi (Başkan), Müftü Sadık, Hacı İsmail Efendizade Tevfik, Leylizade İbrahim, Derviş Ağa Camii Hatibi Ahmet, Çitzade Ragıp Efendiler.

Bitlis Vilayeti: Müftizade Mahmut (Başkan), Kalelizade Şevket, Hacı Babuzade Nuri, Şeyh Abdülgazi Efendiler.

Diyarbakır Vilayeti: Ahmet Hamdi Efendi.

Kastamonu Vilayeti: Müftü Salih Efendi, Şeyh Şemsizade Ziyaeddin Efendi.

Konya Vilayeti: Ali Kemalî Efendi (Başkan), Müftü Ömer Vehbi Efendi.

Mamuretilaziz (Elazığ) Vilayeti: Halil Efendi.

Sivas Vilayeti: Müftü Abdürrauf Efendi (Başkan).

Trabzon Vilayeti: Müftü Mehmet İzzet , Hafız Mahmud Efendi.

Van Vilayeti: Müftü Şeyh Masum Efendi (Başkan).

Aksaray Mutasarrıflığı: Müftü Kazızade İbrahim Efendi, Hacı Şerif Efendizade Hüseyin Efendi.

Amasya Mutasarrıflığı: Müftü Hacı Tevfik Efendi (Başkan).

Aydın Mutasarrıflığı: Müderris Hacı Süleyman Efendi, Hafız Ahmet Efendi.

Beyazıd Mutasarrıflığı: Şeyh İbrahim ve Abdülkadir Efendiler.

Bolu Mutasarrıflığı: Müderris Kürtzade Mehmet Sıtkı Efendi (Başkan).

Burdur Mutasarrıflığı: Müderris Hatibzade Mehmet Efendi.

Canik (Samsun) Mutasarrıflığı: Müftü Ömerzade Hoca Hasan Efendi, Müderris Adil Efendi.

Çorum Mutasarrıflığı: Müftü Ali Efendi.

Denizli Mutasarrıflığı: Müftü Ahmet Hulusi Efendi (Başkan), Müftüzade Kazım Efendi.

Erzincan Mutasarrıflığı: Müftü Osman Fevzi Efendi, Şeyh Safvet Efendi, Şeyh Hacı Fevzi Efendi.

Giresun Mutasarrıflığı: Müftü Lazzade Ali Fikri Efendi.

Gümüşhane Mutasarrıflığı: Mehmet Şükrü Efendi, Müftüzade Mehmet Efendi.

Ertuğrul (Bilecik) Mutasarrıflığı: Müftü Mehmet Nuri Efendi (Başkan), Hafız Arif Efendi.

Hakkari Mutasarrıflığı: Müftü Ziyaeddin Efendi (Başkan).

Hamidabad (Isparta) Mutasarrıflığı: Müftü Hüseyin Efendi, Şeyh Ali Efendi (Başkan), Hafız İbrahim Efendi, Müderris Şerif Efendi.

İçel Mutasarrıflığı: Hocazade Emin Efendi.

Karahisar-ı Sahib (Afyon) Mutasarrıflığı: Müftü Said Efendi (Başkan), Gevikzade Hacı Hafız Efendi, Nebizade Mehmet Efendi.

Kengiri (Çankırı) Mutasarrıflığı: Müftü Bekirzade Ata Efendi (Başkan).

Kırşehir Mutasarrıflığı: Müftü Halil Hilmi Efendi (Başkan).

Kütahya Mutasarrıflığı: Mazlumzade Hafız Hasan Efendi, Hacı Musazade Hafız Mehmet Efendi.

Lazistan Mutasarrıflığı: Müftü Mehmet Hulusi Efendi, Mataracızade Mehmet Şükrü Efendi, Şeyh İlyas Efendi.

Malatya Mutasarrıflığı: Müderris Tortumluzade Hacı Hafız Efendi.

Maraş Mutasarrıflığı: Müftü Abdullah Mehmet Efendi.

Mardin Mutasarrıflığı: Müftü Hüseyin Efendi.

Muş Mutasarrıflığı: Müftü Hasan Kamil Efendi.

Niğde Mutasarrıflığı: Müftü Süleyman Efendi.

Oltu Mutasarrıflığı: Müftü Mehmet Sadık Efendi, Müderris Emin ve Yakup Efendiler.

Ordu Mutasarrıflığı: Müftü Ahmet İlhami Efendi.

Siirt Mutasarrıflığı: Müftü Hoca Ömer Efendi.

Sinop Mutasarrıflığı: Müftü Salih Hulusi Efendi.

Teke (Antalya) Mutasarrıflığı: Müftü Yusuf Talat Efendi, Hacı Hatip Osman Efendi.

Tokat Mutasarrıflığı: Müftü Katibzade Hacı Mustafa Efendi, Habib Efendizade Hoca Fehmi Efendi, Hafız Mehmet Efendi.

Urfa Mutasarrıflığı: Müftü Hasan Efendi.

Yozgat Mutasarrıflığı: Müftü Mehmet Hulusi Efendi (Başkan ).

Zonguldak Mutasarrıflığı: Müftü İbrahim Efendi (Başkan) (105).

Vilayet ve Livalarda olduğu gibi, Kaza ve Nahiye merkezlerinde kurulan Müdafaa-i Hukuk Şubelerinde de din adamları görev almıştır. Başka bir ifadeyle, içerisinde din adamı olmayan Müdafaa-i Hukuk Şubesi hemen hemen yok gibidir. Bu cümleden olarak , Batı Anadolu'yu örnek olarak seçelim. Bu bölgede Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinde görev alanlardan din adamı olmayanlar da dahil isimlerini tesbit edebildiklerimizi sunuyoruz. (İsimleri siyah yazılanlar din adamıdır):

Denizli: Müftü Ahmet Hulusi Efendi, Başağazade Yusuf, Müftüzade Kazım, Hamamcı Şeyh Mustafa, Talat Osmanoğlu Emin, Tavaslızade Mustafa, Küçükağazade Ali, Doktor Kazım, Dalamanlızade Şükrü Bey ve Efendiler (106).

Acıpayam: Müftü Hasan Efendi, Mehmet Arif Efendi, Mehmet Kamil Bey, Kızılhisarlı Hasan Efendi (107).

Çal: Müftü Ahmet İzzet Efendi, Necip Bey, Hacı Mahmut Efendi, Emin Bey, Şakir Ağa, Belediye Başkanı Hacı Mehmet Ağa, Derviş Efendi, Damat oğlu Abdullah Efendi, Osman Efendi, İzzet Efendi, Abdurrahman Ağa, Sadık Efendi, Bekir Ağaoğlu Mustafa ve Rıza Efendiler, Hacı Mustafa oğlu Zekeriya, Arapzade Ahmet, İbrahim Çavuş, Ahmet Çavuşoğlu Hüseyin, Mehmet Ağaoğlu Derviş (108).

Buldan: Müftü Salih Efendizade Mehmet, Hacı Mollazade Necip, Kara Yusufzade Hacı Mehmet Efendi, Çopur Süleyman Efe ve Güneyli Kolağası Mehmet Efe (109).

Çardak: Rıza Bey (110).

Çivril: Çorbacıoğlu Hasan Ağa (111).

Sarayköy: Müftü Ahmet Şükrü Efendi, Belediye Başkanı Hoca Salihzade Halil , Müderris Hacı Halilzade İsmail Efendiler (112).

Tavas: Müftü Cennetzade Tahir Efendi, Belediye Başkanı Gerdekzade Hacı İsmail, Katırcızade Abdullah ve Şeyh Alizade Kemalettin Efendiler ve Müderris (Öğretmen) Mehmet Ali Bey (113).

Nazilli: Giritli İsmail Hakkı (Akdeniz), Avukat Ömer, Hoca Hacı Süleyman, Mollaoğlu Hasan, Palamutçu İbrahim, Tüccardan Ali Haydar, Müftü Salih ve Sultanoğlu Sadık Bey ve Efendiler (114).

Çine: Müftü Ahmet Zühtü Efendi, Kadıköylü Mustafa Efendi, Bozöyüklü Hacı Süleyman Efendi, Belediye Başkanı Hidayet Efendi (115).

Ödemiş: Refik Şevket (İnce) Bey, Hamit Şevket (İnce) Bey, Eczacı Tevfik Bey, Dr. Mustafa Bey, Hakkı Paşaoğlu Fahri Bey, Müftü Hacı Hüseyin Efendi, Müderris Mustafa ve Hacı Mümtaz Efendiler (116).

Koçarlı: Hacı Yunuszade Mehmet Cihanoğlu Mustafa, Hafız Tevfik, Hacı Halil İbrahim Efendiler (117).

Bayındır: Müftü Hacı Hasan Efendi (118).

Manisa: Bahri (Sarıtepe) Bey Başkanlığı'nda kurulmuştur (119).

Akhisar: Reşat Bey, Emin Ali Bey, Dramalı Hacı Şevket Bey, Manisa Müftüsü Âlim Efendi, Kemerlizade Mehmet Hulusi Bey, Kayalızade Mehmet Ağa, Müderriszade Süleyman Efendi, Müftüzade Hasan Efendi. (120).

Alaşehir: Kadı Mehmet Münif Efendi, Müftü (Süleyman Şevki Efendi), Belediye Reisi Galip, Kuşakçızade Raşit, Hacı Musazade Eyüp, Hasağası Ömer gibi Alaşehir'in ileri gelenlerince kurulması muhtemeldir (121).

Kula: Keleşzade Mehmet Ağa (Keleşoğlu), Keleşzade Hakkı Ağa (Keleşoğlu), Palanduzzade Mehmet Şevki Efendi (Palanduz), Buruşukzade Halil Efendi (Taner) ve Müftüzade Sofi Hakkı Hoca'dır (122). Ayrıca Kula Müdafaa–i Hukuk Cemiyeti'nde Avukat Abdurrahman Çil, Mehmet Gidişoğlu ve İsmail Tanıl da görev almıştır (123).

Kırkağaç: Hacı Halil Efendi, Hacı Süleyman Efendi, Mehmet Efendi, Alioğlu Celal Efendi, Rıza Efendi, Şükrü Efendi, Ahmet Efendi, Nazmi Efendi ve Fesçi Mehmet Efendi (124).

Gölmarmara: Hafız Osmanoğlu Hafız Tahir (Barutçuoğlu) Efendi, Hafız Kamil Efendi, İbrahim Efendi, Ayanoğlu Mustafa Çavuş, Seyfioğlu Ali Efendi, Halil Efendi, Ömer Çavuş, Çoban Hasan, Kadri Lütfi Hocaoğlu Şakir Efendiler, Osman Ağa (125).

Gülbene: İshakzade Ahmet Bey, Hilmi Bey, Hakkı Bey, Ali Ağa, Eşref Efendi, Lütfi, Muharrem, Seyfi ve Hafız İsmail Efendiler (126).

Salihli: Zahid Molla, Şabanzade Ali, Tomaslızade Ali Rıza, Refikzade Hasan Refik, Hacı İsmail Ağazade Hacı Mustafa, Pazarcıklıoğlu Süleyman Faik, Osmanağazade Münir (127).

Soma: Hacı Raşit Efendi, Osman Efendi, Bakırlı Hafız Hüseyin Efendi, Tırhalalı Osman Ağa, Giritli Hüseyin Efendi (128). Ayrıca Muallim Ali Rıza, Dâvâ vekili Mehmet Efendi de görev almıştır (129).

Balıkesir: Mehmet Vehbi (Bolak), Hulusi Bey (Zorbalı), Keçeci Hafız Bey (Belediye Başkanı), Hacim Muhiddin Bey (Çarıklı), Rasim Bey (İsâm ağazade), Sabri Bey (Maarif Müdürü-Sözener), Mehmet Bey (Kocabıyıkzade), Hoca Abdülgafur Efendi (Iştın), Şükrü Bey (Yırcalı), Osman Bey (Gönenli), İbrahim Bey (Basribeyzade), Hacı Mustafa Efendi (Kangal), Mustafa Efendi (Yağcılarlı), Nuri Efendi (Kunduracı), Mehmet Efendi (Beypazarlı), Hacı Hafız Efendi (Arabacızade), Müderris Halil Efendi, Müderris Hasan Basri (Çantay), Sabri Bey (Tirelizade), Şevki Efendi (Tüfekçi), İmamzade Hacı Rifat Efendi, Yzb. Atasan Rıza Bey, Ali Galip Efendi, Ahmet Naci Efendi, Süleyman Efendi (Barutçu-zade) Ahmet Ekrem Efendi (Kiper), Mustafa Nazım Efendi (Erdem), Hacı Kamile Hanım, Zeynep Hanım, Ali Suûri Bey (130).

Balya: Mustafa Çavuş, Alaattin Efendi, Yürük Ali Ağa, Kara Şeyh Efendi ve Kara Mehmet Efendi (131).

Biga: Müftü Hamdi Efendi, Hacı Zati Efendi, Mehmet Ağa, Hüseyin Bey, Dizman Mehmet Ağa (132).

Burhaniye: Hoca Şükrü Efendi, Müftü Mehmet Efendi, Çakarağazade Hakkı Bey, Ahmet Şakir Efendi, Rüsuma memurlarından Ahmet Enver Efendi, Emin Hüseyinzade Hafız Mustafa Efendi (133).

Gönen: Emekli Binbaşı Hasan Bey, Müftü Şevket Efendi, Belediye Başkanı Hüseyin Çavuş, Kalaycıoğlu Hacı Ahmet Ağa, Hacı Mecidin Lütfi, Burunoğlu Hafız Halil, Salih Efendi, Hafız Kazım Efendi, Uncu Ali Ağa, Avukat İbrahim Bey, Tabak Hacı Hasan Efendi, Çerpeşli Hakkı Efendi (134).

Havran: Hasan Kamil Bey, Fahri Bey, Hatipzade Ali Efendi, Hecinoğlu Hüseyin Efendi, Muharrem Bey, Hocazade Abdurrahim Bey, Fevzi Bey, Seyit Bey, Kızılkeçili Fevzi bey, Hamamzade Süleyman Efendi, Hacı Bey (135).

İvrindi: Mehmet Bey ve Hamit Bey (136).

Uşak: İbrahim (Tahtakılıç) Bey (Sabık Müftü), Müftü Ali Rıza Efendi ve Bacakoğlu Mustafa (137).

Eşme: Müftü Nazif Efendi (138).

Afyon: Müftü Hüseyin ve Said Efendiler, Müderris Şükrü Efendi, Müderris Nebil Efendi, Turunçzade Yusuf Bey, Turunçzade İsmail Bey, Ethemzade Hacı Hüseyin Bey, Akosmanzade Hacı Hüseyin Efendi, Sarıhacı Alizade Hacı Mehmet Efendi, Gevikzade Hacı Hafız Efendi (139).

Muğla: Zorbazade Ragıp Bey, Dr.Cemil Şeri Baydur, Müftü Hacı Hamzazade Mehmet Zeki Efendi, Hacı Kadızade Hafız Sabri Efendi, Zorbazade Emin Kamil Bey, Serezlizade Memiş Efendi, Selimzade İsmail Efendi, Mestan Efendi, Serficeli Reşit Bey, Bozöyüklü Hacı Süleyman Efendi (140).

Bodrum: Resulzade Hacı Halil Efendi, Müftü Yusuf Ziya Efendi, İsmail Ağaoğlu Hasan (141).

Datça: Kamil Efendi, Cazim Ağa, Hacı Rüştü Efendi, Emrullah Efendi, M.Cavit Efendi (142).

Fethiye: Çeşmeli Osman Bey, Kamil Şıkman, Salih Zeki Pekim, Dr.Vasfi Bey, Hilmi Döğerli,Hoca Süleyman Efendi (143).

Köyceğiz: Tavaslıoğlu Hacı Osman, Tahirağaoğlu Osman Ağa, Tevfik Bey, Müftü Ali Rıza Efendi, Şükrü İlhan, Hamdi İlhan Cemil Efe, Ethem, Selahi ve Tevfik (144).

Marmaris: Binbaşı Edip, Hafız Kamil, Hafız Mehmet ,Dede Rıfkı Efendiler, Av.Saitoğlu Münir ve Hamdi Yüzak Beyler (145).

Milas: Feyzullah Ağa, Müftü M.Rüştü Efendi, Kara Hafız Efendi, Rifat Gazi ve O. Zeki Beyler (146).

Ula: Hamza Hayati Bey, Bahattin Ağa, Hacı Halil Ağa, Hacı Hasanoğlu Şükrü Efendi ve Şükrü Efe (147).

Yatağan: Fehmi Ağa, Müderris İbrahim Efendi, Hoca Mehmet Akif Efendi, Abit Hoca, Fettah Hoca ve Numan Azam Efendi (148).

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

(104) BTTD, Sayı: 19 (Eylül 1986), s.8.

(105) C. Kutay, Kurtuluşun ve Cumhuriyetin Manevi Mimarları, S. 119-120; BTTD, Sayı: 19 (Eylül 1986).

(106) M.A. Tütenk, a.g.e, s.12; A. Gökbel, a.g.e, s. 177.

(107) T. Toker, a.g.e, s.41.

(108) T.Toker, a.g.e, s.182.

(109) T.Toker, a.g.e, s.41.

(110) ATASE Arş., Kl:796, D: 34, Fh: 8.

(111) K.Mısıroğlu, a.g.e, s.194.

(112) L.Müftüler, a.g.e, s.3; M.A.Tütenk, a.g.e, s.6.

(113) T.Toker a.g.e, s.42.

(114) Asaf Gökbel, Milli Mücadele'de Aydın, Coşkun Matbaası, Aydın 1964, s.172.

(115) C.Bayar, a.g.e, Cilt:6,s.1959.

(116) C.Bayar, a.g.e, Cilt: 6, s.1752.

(117) C.Bayar, a.g.e, Cilt 6, s.1931.

(118) C.Bayar a.g.e, Cilt: 6, s.1844.

(119) Diğer üyeler tesbit edilememiştir. (T.Ergül, a.g.e,s.25).

(120) Kazım Özalp, Milli Mücadele (1919-1922), Cilt: 1, TTK Yayını, Ankara, 1988, S.136; Türkmen Parlak, Akhisar Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin Hafız Mehmet Said'in başkanlığında kurulduğunu belirtmektedir (Türkmen Parlak, İşgalden Kurtuluşa, İzmir, 1982, s. 458).

(121) T.Ergül, a.g.e, s.64.

(122) C.Bayar, a.g.e, c.8,s.2463-2464.

(123) A. N.Öztürk, a.g.e,s.137.

(124) K.Özalp, a.g.e, c.l,s.136.

(125) H.M.Çarıklı, a.g.e, s.35-36.

(126) K.Özalp, a.g.e, s.35-36.

(127) M.Goloğlu,a.g.e, s.305.

(128) K.Özalp, a.g.e, c.I, s.136.

(129) T.Ergül, a.g.e, s.54.

(130) Aydın Ayhan, a.g.m, s.64-65.

(131) K.Özalp, a.g.e, c.1.s.135.

(132) Zühtü Güven, Anzavur isyanı, İstanbul, 1948,s.48-49; İ.Tekeli, S.İlkin, a.g.e, s.230.

(133) K.Özalp, a.g.e, c.1, s.135.

(134) K.Özer, a.g.e, s.41.

(135) K.Özalp, a.g.e, C.1, s.135.

(136) K.Özalp, a.g.e, C.1, s.136.

(137) T.Ergül, a.g.e, s.71. Ayrıca İsmail Sofuoğlu, Bekir Yılancıoğlu, Mehmet Hacimli, Ali Hamzaoğlu, Osman Seyfi Kalemoğlu da Uşak Müdafa-i Hukuk Cemiyeti'nde görev almışlardır (Uşak İl Yıllığı 1967, s.64).

(138) Diğer isimler tesbit edilememiştir.

(139) A. Sarıkoyuncu, "Milli Mücadele'de Afyon Müftüsü...s.74-76.

(140) Ünal Türkeş, Kurtuluş Savaşında Muğla, İstanbul, 1973, s.256-257.

(141) Ü. Türkeş, a.g.e, s. 266.

(142) Ü. Türkeş, a.g.e, s. 269.

(143) Ü. Türkeş a.g.e, s. 271.

(144) Ü. Türkeş, a.g.e, s.277-278.

(145) Ü.Türkeş, a.g.e, s. 283.

(146) Ü. Türkeş, a.g.e,s. 287.

(147) Ü. Türkeş, a.g.e,s. 292

(148) Ü. Türkeş, a.g.e, s. 295.