TARİH METODOLOJİSİ


Rıfat Özdemir'in Üniversite Ders Notlarından Alınmıştır

Hazırlayan Volkan TUNÇ

Merağalı Hoca Abdulkadir : Büyük bir Türk bestekarı ve müzik bilginidir. Güney Azerbaycan’ın Merağa şehrinde doğduğu için bu ismi almıştır. İslam aleminde Müzik alanında yetişen en büyük deha sayılmaktadır. Kullandığı nota, ebced notası denilen Arap harfleriyle yazılan nota sistemidir. Dini ve din dışı olmak üzere yüzlerce eser bestelemiştir.

Hoca Saadettin : 16. yy da yaşamıştır. İstanbul’da doğmuş olan Hoca Saadettin; ünlü bir Türk devlet adamı, bilgin ve tarihçidir. En büyük Şeyhül İslamlardan biri olarak tanınır. Din alanında olduğu kadar tarih, edebiyat konularında da değerli eserleri vardır. En büyük eseri Tacü’t-Tevârih’tir.

Hoca Bayram Veli : Büyük bir tasavvuf adamıdır. Bayrami tarikatının kurucusudur. Asıl adı Numan’dır. Ankara’nın Salfat köyünde doğmuştur. Bayrami tarikatı, Nakşibendi ve Safavi tarikatlarının ortak karışımıdır.

Hoca Bektaş Veli : Bektaşi tarikatının kurucusu olan ünlü Türk tasavvuf adamıdır. Horasan’ın, Nişabur kentinde doğmuştur. Anadolu’ya gelip şimdiki Hacı Bektaş kasabasına yerleşmiştir. Burada Baba İshak’a mürit olmuştur. Bektaşilikte, Mevlevilik gibi tamamen Türklere mahsus büyük bir tarikattır. Fakat Bektaşilik ve Mevlevilik tarikatları birbirlerine tamamen zıttır.

Mevlana : 13. yy da yaşamış, büyük bir Türk şairi, mutasavvıf, bilgin ve fikir adamıdır. Mevlevi tarikatının da fiili olmasa bile manevi kurucusudur. Belh’te doğmuştur. Anadolu’da yerleşip ün kazandığı için Rumi, yani Anadolulu diye anılmıştır. Mevlana’nın en önemli eseri Mesnevisidir. Bu eser 6 ciltten meydana gelmektedir. Mesnevi, Kur’an ve Hadisten sonra İslam aleminde üzerinde en çok durulan eserdir.

Hafız Post : 1630-1694 yılları arasında yaşamıştır. Asıl adı Mehmet’tir. Vücudu çok kıllı olduğundan ve yürürken de yanında kırmızı bir post taşıdığın için “Post” lakabına haiz olmuştur. Genç yaşta hafız olmuş ve 1000’den fazla eser bestelemiştir. Dini bir eğitim almış aileye mensuptur. Ayrıca 29 türde makam kullanmıştır.

Matrakçı Nasuh : Kanuni Sultan Süleyman zamanında yaşamıştır. Yine bu zamanda “Bin Bir Tarih” adlı kitabı yazmıştır. Kanuni’nin emri ile Tebari Tarihini, Türkçe’ye çevirmiştir. Aynı zamanda matrakçı ve hattattır.

El-Bîruni : Yalnız İslam aleminin değil Ortaçağda bütün dünyanın yetiştirdiği en büyük ilim sahiplerinden biridir. En çok Riyazet ve Tabiat ilmiyle meşgul olmuş, fakat en büyük keşiflerini bu sahalarla beraber Coğrafya ve Kültür Tarihine ait bulunmaktadır. El-Bîruni’nin, Hint medeni hayatı ile Tarih ve Etnografyasına ait eserleri vardır.

Ahmet Cevdet Paşa : Bulgaristan’ın Lofça kasabasında doğdu. Çeşitli ülkelerde valilikler yaptı. Aynı zamanda Vakanüvistik görevinde de bulundu, öldüğü zaman arkasında 30’dan fazla eser bırakmıştır. Ahmet Cevdet’in yazmış olduğu “Tarih-i Cevdet” bir vakanüvis tarihidir. Eser 12 ciltten meydana gelir. Yakınçağ Osmanlı Tarihinin en önemli kaynaklarındandır.

Evliya Çelebi : Asıl adı Mehmet’tir. 1611 yılında İstanbul’da doğdu. Babası saray kuyumcusu, annesi Sadrazam Melik Ahmet Paşanın kız kardeşidir. Bu sebeple “Seyahatname” adlı eserinde Melik Ahmet Paşa göklere çıkarılmıştır.
Osmanlının İbni Batutası olarak görülür. Eserde birçok abartmanın olması yanında Coğrafya’ya ve Kültür Tarihine ait bilgilerle dolu olan bir hazinedir. Eser 10 ciltte meydana gelmiştir.

Baykal Gölü : Moğolistan’ın kuzeyinde bulunmakta ve dünyanın en derin gölüdür.

Uluğ Bey : Şaşılacak bir zekaya sahip olan Uluğ Bey, Timur’un torunudur. 36 yıl Maverahünnehri idare etmiştir. Uluğ Bey’e gelinceye kadar İslam dünyasında bir bilginin tahta oturduğu görülmemiştir. Uluğ Bey ve arkadaşları çalışmalarının sonuçunu “Zic-i Uluğ Bey” adlı eser ile ortaya koymuşlardır. Bu eser Ortaçağ İslam dünyasında, Astronominin son sözü ve ilmin teleskopu buluncaya dek erişmiş olduğu en son derecedir.

Ahi Evran : 13 yy da yaşamış büyük tasavvuf alimlerinden biri ve Ahilik teşkilatını kurucusudur. Ahilik örgütünün sürekliliğini sağlamak için teşkilatı tekke ve zaviyelere bağlamıştır.

Takuyyüddin Efendi : Osmanlı döneminin en büyük Astronomi alimidir. Zic kitapları vardır. III.Murat devrinde ısrarla yaptırdığı Rasathane sudan bir bahane ile yıkılmıştır.

Volga Nehri : Avrupa’nın en büyük nehridir.Nehir bütünüyle Rusya topraklarında akmaktadır. Nehir denize döküldüğü yerde 200 kola ayrılmaktadır.

Tacût Tevarih : Tarihçilerin tacı anlamına gelir. Eserin yazımına II.Selim zamanında başlanmış, III.Murat zamanında tamamlanmıştır. Osmanlı kuruluş döneminin 1. dereceden kaynaklarındandır. Eser Arapça ve Farsça tenkitlerle doludur. İsmet Parmaksızoğlu tarafında sadeleştirilmiş ve 5 cilt halinde Kültür Bakanlığı tarafından basılmıştır.

Tarih-i Cevdet : 1774-1826 yılları arasındaki olayları anlatan bir vakanüvist eserdir. Eser 12 ciltten meydana gelmiştir. Yakınçağ Osmanlı Tarihinin en önemli kaynağıdır.

Kutadgu Bilig : Yusuf Has Hacib tarafından 1070 yılında yazılmıştır. Eserin adı “Mutluluk veren kitap” anlamına gelir. Eserde Ahlak, Dilin önemi, Devlet idaresi… vs konulardan bahsedilmektedir. Bu eser Türk edebiyatında ilk “Siyaset name” olarak bilinir. Aruz vezniyle yazılmış, didaktik bir eserdir. 6600 beyitten oluşmuştur.

Divan-ı Lügat-i Türk : Kaşgarlı Mahmud tarafından 1072-1074 yıllarında yazılmıştır. Araplara, Türkçe’yi öğretmek gayesiyle yazılmış, Türk dilinin ilk sözlüğüdür. Eserin sonlarında o dönemdeki Türk boylarının yerleşim yerleri gösterilmiştir. 7500 kelimenin Arapça karşılığı verilmiştir.

Atabet-ül Hâkayık : Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılmıştır. Eser “Hakikatlerin eşiği” anlamına gelmektedir. Cömertliği, ilim, doğruluğu… vs konuları işlemiştir. Ahlak kitabı niteliğindedir. Aruz vezniyle yazılmış didaktik bir eserdir.

Gobi : Orta Asya’da yüksekliği 800-1000 m arasında değişen büyük bir çöldür. Moğolistan Cumhuriyeti ile Çin Halk Cumhuriyetinin bağımsız bir bölgesi olan İç Moğolistan’ın büyük bir bölümünü teşkil eder.



İlmi Araştırmalarda Konu Seçerken Nelere Dikkat Edersiniz?

1) Konu insan ihtiyaçlarını karşılayacak nitelikte olmalıdır.
2) Orijinal ve yeni bilgiler vermelidir.
3) Daha önceden hazırlanmamış olmalıdır.
4) Seçtiğimiz konu itibariyle yapılabilir olmalıdır.
5) Akademik şahsiyetlere baş vurulmalıdır.


Kitap Okunurken Uyulması Gereken Kurallar Nelerdir?

1) Kişi kitap okumaya ve öğrenmeye hazır olmalıdır.
2) Ciddi bir iş yapıldığına karar verilmelidir.
3) İnsanın bedenen ve ruhen hazır olması gerekmektedir.
4) Fiziki olarak oturulacak mekan uygun olmalıdır.(ortopedik masa, sandalye, koltuk…vs)
5) Mekan kirlilikten arındırılmalıdır.
a) Renk ve gürültü kirliliği
b) Koku kirliliği
6) Dikkati dağıtan ortamlardan çevre arındırılmalıdır.
7) Kitabın yanında sözlük, deyimler sözlüğü, kalem ve kağıt bulundurulmalıdır.(kağıt ve kalem kaliteli olmalıdır.)
8) Kitap okunurken önemli yerler not alınmalıdır.


Not Alırken Neler Yapılmalıdır?

1) Sol üst köşeye yazarın adı, kitabın adı, cilt, sayfa bilgileri kaydedilmelidir.
2) Önemli bilgi yazılmalı özet çıkarılmalıdır.
3) Eğer kitaptaki bölümü aynen alıyorsak bunu tırnak “ ” içinde yazmalıyız. Bu bölümden kesilen yer varsa bunu tırnak içinde üç nokta ile “ … ” belirtmeliyiz.
4) Fişin künyesi alınmalıdır. Kimin yazdığı bilinmeli ve fişe no verilmelidir.
5) Kitap okurken ve not alırken geçici bir plan yapılmalıdır.
6) Araştırmacı pür dikkat olmalıdır.
7) Bilgide orijinallik ve yenilik ayrıntıdadır.



Bilgi Nasıl Toplanır?

1) Kaynak taraması yapılır.
2) Bulunan kaynaklara ulaşılmaya çalışılır ve toparlanır.(kitap, resim, arşiv belgeleri…vs)
3) Kaynaklardaki eksik bilgiler tamamlanır.
4) Kaynaklar listelenerek derecelendirilmelidir.
5) I. dereceden kaynaklar fazla ise yazarın inisiyatifine veya kronolojik sıraya göre sıralanır.
6) Eserler tasnif edildikten sonra eserlerdeki zıtlıklar ve benzeşmezlikler eserlerden arındırılır.
7) İlmi araştırmayı destekleyecek Arşiv kaynaklarından yararlanılır.
8) Eserlerdeki dipnot, ek, liste, grafik yani kitabın tamamı okunmalı ve dizine de bakılmalıdır.
9) Bilgi toparlandıktan sonra geçici bir plan çıkarılmalıdır. Geçici plan esnek olmalıdır.
10) Toplanan bilgiler bölümler halinde plana aktarılmalıdır.
11) Kaynakların yazı dili bilinmelidir.


Bilgi Kaynakları nelerdir?

1) Basılı eserler: Kitap, gazete, dergi, ansiklopedi…vs
2) Arkeolojik malzemeler : Kazılar neticesinde elde edilen bulgular
3) Etnografik malzemeler : Kültürel değerlere göre; giyim, kuşam, ziraat, hayvancılık, ticaret…vs
4) Arşiv kaynakları : Fermanlar, kanun nameler, şerriye sicilleri…vs

Geçici Plan

1) Kaynak taraması yapılır.
2) Bu kaynaklara ulaşılır ve eksiklikleri tamamlanır.
3) Bu kaynakların okunması için fiziki ortam uygun hale getirilir.
4) Kaynaklar okunarak fiş veya diskete yazılır.
5) Toplanan bilgiler bölümler halinde tasnif edilmeli ve derecelendirilmelidir.
6) Elde edilen bilgiler analiz ve sentez edilerek sorgulanması yapılmalıdır.
7) Neticede bilgiler tenkit edilip bir sonuç çıkarılmalıdır.


Kesin Plan

1) İçindekiler
2) Önsöz
3) Giriş
4) I. Bölüm
a) Ana Başlık (Başlık; kısa, öz, yorumsuz olmalıdır. Başlık ile konu arasında bir bağ bulunmalıdır.)
5) II. Bölüm, III. Bölüm …vs
6) Sonuç
7) Bibliyografya
8) İndeks
9) Ekler, resim, fotoğraf, harita…vs

Dipnot Nedir, Özellikleri Nelerdir?

Bir araştırmacının yazdığı ilmi eserin en önemli özelliklerindendir. Hangi bilginin nereden alındığını ve bu bilgilerin nerede kullanıldığı hakkında bize bir fikir vererek yazılan veya yazılacak eserin kıymetini ortaya koyan en önemli noktalardan biridir.

1) Bilginin nereden alındığını gösterir.(Yazar, Kaynağın makalenin, ansiklopedinin adı ve künyesi)
2) Bilinmeyen kelime ve terimlerin anlamı verilir.(Dikkati dağıtmamak için konu içerisinde değil, dipnot şeklinde verilmesi daha uygundur.)
3) Dipnotlarda teknik ve ekstra bilgi verilmektedir.
4) İnsanların daha sonra yapacakları İlmi Araştırmalarda yol göstermektedirler.
5) Dipnot veren eserlerin bir amacı, iddiası vardır. Bu nedenle dipnotlarda kanıtsal bilgi amacıyla verilir.
6) Dipnot sayfa altında veya kitabın sonunda verilebilir.

Müze Nedir?

Batı dilinden Türkçe’mize geçmiş bir kelimedir. Sanat, bilim eserlerinin saklandığı ve halka gösterilmek için sergilendiği yapı veya yerdir.
Osmanlıda müzeye “ Darul Âsâ (eser evi)” denirdi. Bu dönemde ilk müzecimiz Osman Hamdi Bey’dir. Alanında resim sanatında otorite idi. Aynı zamanda ilk “Asarı Atika’yı” hazırlayan kişidir (Müzecilikte eski eser koruma kanunu). Müzelerde bölümlere seksiyon denir.



Müze Çeşitleri

1) Arkeolojik Müzeler: Yapılan arkeolojik kazılar sonucu elde edilen bulguların sergilendiği, saklandığı, korunduğu ve muhafaza edildiği yerdir.
2) Etnografya Müzeleri: Toplumsal özellikleri yansıtan insanların giyim kuşamını (yönetici, askeri, bölgesel giyimler), ev eşyalarını, duvar aksamlarını, tarım aletlerini… vs
3) Resim, Heykel, Deniz, Askeri, Sanayi, Teknoloji, Tabiat, Halı, Kilim, Sanat Eserleri…vs müze çeşitleri içerisinde sayabiliriz.

Müzede Dikkat Edilecek Unsurlar

1) Yapılacak işin içeriğine göre izin alınmalıdır.(örnek; fotoğraf çekmek için)
2) İzin alındıktan sonra fotoğraf çekilir.
3) Envanter defterine bakılarak bilgiye rahatça ulaşılabilir.

Arşiv Nedir?

Bir dönem önce yaşamış insan topluluklarının bizlere bıraktığı yazılı ve görsel vesikaların, belgelerin saklandığı yere arşiv denilmektedir.

Arşiv Kaynakları Nelerdir?

A) Görsel Kaynaklar : Resimler, anıt kitabeleri, mabetler, harabeler…vs
B) Yazılı Kaynaklar : Fermanlar, berat, kanun nameler, şerriye sicilleri, vakfiye, evkaf, tahrir, mühimme, es’ar, ruznamçe defterleri…vs

Anadolu’daki Arşiv Kurumları

1) Ankara Milli Kütüphanesi 6) Ankara Vakıflar Müdürlüğü Arşivleri
2) Ankara Tapu Kadastro 7) M.E.B, Maliye, İç İşleri, Dış İçleri Arşivleri
3) Cumhuriyet Arşivi 8) Kızılay Müdürlüğü Arşivleri
4) Başbakanlık Arşivi 9) Türk Tarih Kurumu Arşivleri
5) Ateşe Arşivleri 10) Vakıf Bank, Ziraat Arşivleri

Arşivlerdeki Problemler Nelerdir?

1) Tasnif sorunudur (aranacak kişinin bulunamaması sorunu).
2) Tasnifte takip edilecek hususun bilinmemesi.
a) Önce belgenin mikro filmi alınacak.
b) Daha sonra belgenin fotokopisi çekilerek ciltlenecek.
c) Asıl belge koşullara uygun bir halde saklanarak, ciltlenen fotokopi okuyucunun hizmetine sunulacak.
3) Arşivde inceleme yapılırken belgenin aslına el değmeyecek.
4) Arşivdeki rutubet önlenecek.

Arşivde Araştırma Yapılırken Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

1) Araştırma yapmadan önce mutlaka izin alınacak
2) Belgenin aslına dokunulmayacak
3) Envanter numarasına bakılacak ve böylece bilgiye daha rahat ulaşılacak
4) Yanında mutlaka bir kimlik bulunacak (öğrenci…vb).

Kütüphane Nedir, Malzemeleri Nelerdir?

Basma yada yazma kitap, dergi, gazete, broşür, harita…vb fikir ürünlerinin ve diğer eğitim araçlarının okuyucunun yararlanmasına sunulmak amacıyla toplanıp, saklandığı yer.
Vakayinameler, salnameler, takvimler, biyografiler, otobiyografiler, seyahatnameler, secereler, hatıralar, Tarihi romanlar, süreli yayınları… vs bunları kütüphane malzemeleri içerisinde sayabiliriz.

Tarih Araştırma ve Metotlarıyla İlgili Bibliyografyalar

1) AÇIKGÖZ, Halil ; “İlmi Araştırmaların Yazılarında Uyulacak Esaslar”, İstanbul, 1988.
2) ÖZÇELİK, İsmail ; “Tarih Araştırmalarında Yöntem ve Teknikler”, Ankara, 1973.
3) KÜTÜKOĞLU, Mübahat ; “Tarih Araştırmalarında Usûl”, İstanbul, 1990.
4) AKSİN, Sina ; “Tarihte Araştırma”, Türk Kültürü Araştırma Dergisi, cilt XXVII, sayı 1-2, Ankara, 1909.
5) ÖZDEMİR, Rıfat ; “Şer’iyye Sicillerinin Toplu Kataloguna Doğru”, F.Ü Sosyal Bilimler Dergisi, cilt I, sayı 1, Elazığ, 1987.

Not: Dipnotta ise sadece isim ile soy ad yer değiştirir. Diğerleri aynı şekilde yazılır.

Terimler

Arşın : Metrenin resmen kabulüne kadar kullanılmış olan ölçü birimidir.
Okka : Bir ağırlık ölçü birimidir. 1931 yılında kaldırılarak yerine kg getirildi.
Kile : Bir ağırlık ölçüsüdür. Tahıl ölçmede kullanılır.
Endeze : Bir birine bitişik 4 parmağın genişliğinde dört kabzadan ibarettir.
Bitikçi : Yazıcı katip yerine kullanılmış bir tabirdir.
İktibas : Kopya çekmek, bir konunun olduğu gibi aktarılmasıdır.
Panel : Bir konunun birkaç kişi tarafından çeşitli yönleriyle sohbet havasında anlatılmasıdır. Maruzat : Arz olunmuş manasına gelen mâruzan’ın cem’idir.
Telif Eserler : Yazarın kendi emeği, bilgisi, fikri ve ilmi ile yazdığı tamamen orijinal eserdir.
Sempozyum : Bilim adamlarınca bir konunun çeşitli yönleriyle ele alınıp incelenmesidir.
Açık Oturum : Ülke sorunlarının bir başkan eşliğinde dinleyicilerin karşısında konuyla ilgili seçkin kişiler tarafından tartışılmasıdır.

İlmi Araştırmada Metod

1) İlmin metodunda evrensellik vardır.
2) Mutlak objektiflik vardır.
3) Mutlak doğruyu bulmaya çalışmak gereklidir. Mutlak doğru insana faydalı olan, insanlığa hizmet edebilen doğrudur. Yani ilmi araştırmanın amacı insana hizmettir.
4) İlmin mantığı değişmemelidir. Yani etnik gruplara, cinsiyete, mesleğe…vb göre değişmez.
5) Bilgi kişiden kişiye göre değişmez.


ALINTIDIR