ABBASİLER DÖNEMİNDE HURREMİYE MEZHEBİ VE BABEK İSYANI
Sebahattin ÇELİK - Celal Bayar Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Görevlisi.


HURREMİYE
Hurremiye, halife Me’mun ve Mutasım devrinde (813-842) Azerbaycan’ın Erdebil şehrinin Hurrem bucağında ortaya çıkıp yayılarak sonradan büyük bir isyana dönüşen batıl bir mezhebin adıdır. Bu mezhebin adı, menşei ve kurucusu hakkında kaynaklarda birbirinden farklı bilgiler bulunmaktadır. Nizamulmülk Siyasetnamesinde bu mezhebi, İslam öncesinde İran Kisrası Anuşirvan’ın babası Kubat döneminde yaşayan, Mazdek isimli birisinin kurduğunu söylemektedir.Hurremiye adı Samani’ye göre Farsça bir kelime olan ve Türkçe “hoş” anlamına gelen “hurram” kelimesinden türemiştir. Zira bu mezhebin mensupları her hoş olan şeyi mubah saymışlardır. Fakat bu ismin daha ziyade ilk doğduğu yer olan “hurram” nahiyesinden türemiş olduğu ihtimali daha fazladır.


Hurremilerin itikatları hakkında bizzat kendileri tarafından kaleme alınmış bir eser mevcut değildir. Ancak İslam kaynaklarında Hurremî itikadı ile ilgili birtakım bilgiler elde etmekteyiz. Sıbt el- Cezvî Hurremilerin, dualist olan Maniheizm ve Mazdek dininin tesirinde kaldığından bahseder. Bunlar da Uzakdoğu dinlerinde olduğu gibi bir “tenasüh” inancı bulunmaktaydı. Bu inanca göre; “ ruh göçü denilen bir şey vardır. Bir insan öldüğünde eğer iyi amelleri varsa bir başka iyi bir vücutta tekrar dünyaya gelir. Aksi halde bir hayvan veya bir bitki olarak dünyaya geri döner”.

Makdisî, Hurremilerin yeryüzünde daim bir peygamber bulunacağına ve bu Peygamberlerin ırsen veya hulûl yolu ile intikal ettiğine inandıklarını kaydeder.Hurremiler, Sasaniler devrinden beri devlete ve asil sınıflara karşı selefleri olan Mazdekler gibi isyancı bir tutum izlemekteydiler. Başından beri İslam fütuhatını bir Arap istilası olarak görmüşler, hakimiyeti ele geçirmek için her fırsatta zuhur etmişlerdir. Babek’in elini öpmek suretiyle ona biat ederek kurbanlar kesip şaraplar içmiş, kadın-erkek bir arada içkiler içerek çalgılı eğlenceler tertip etmişler,bağlılıklarını bu şekilde ifade etmişlerdir. Bu durum Babek’in bunların nezdindeki mevkiini daha iyi aydınlatmaktadır.

Hurremiye mezhebinin kim tarafından, hangi tarihte kurulduğu hususunda kesin bir bilgi mevcut değildir. Ancak Mesûdi’ye göre bunlar; Abbasi iktidarının başarıya ulaşmasında baş rolü oynayan Ebu Müslim Horasani’ye aşırı derecede bağlı kimseler idiler. Ebu Müslim’in 754 yılında halife Ebu Cafer el-Mansur tarafından idam edilmesi üzerine İranlılar halifeye karşı isyan ettiler. Bu isyanları kanlı bir şekilde bastırıldı. Böylece Abbasilere karşı İran ve Azerbaycan taraflarında muhtelif fırkalar ortaya çıkmış oldu. Bu fırkaların bir kısmı Ebu Müslim’in ölmediğini ve onun dünyaya tekrar gelerek adaleti hakim kılacağına inanırken, diğer bir kısmı da onun öldüğünü ancak imametin kızı Fatıma’ya geçtiğine inandılar. Bundan dolayı bu iki fırkadan birine “Müslimiye” diğerine “Fatımiye” adı verildi. Bunların İslamî alem ve emareler taşımaları merkezi idareye karşı zayıf bulundukları zaman akidelerini gizli tutma amaçlarından başka bir şey değildir. Onlar ın bu taktikleri daha sonra İran’da zuhur eden bir takım Rafızî mezheplerinin de şiarı olmuştur.

BABEK’İN HURREMİYE LİDERİ OLMASI
Babek, Halife Me’mun zamanında Arap hakimiyetine karşı kurulmuş, dini ve siyasi bir tarikat olan, Hurremiye hareketinin lideridir. Babek'in doğum tarihi,gençlik hayat› ve kimlik bilgilerine dair kaynaklarda kesin bir bilgiye
rastlanmamaktadır. Onun menşeine dair kaynaklarda muhtelif rivayetler mevcuttur.Dineverî, Babek'in menşei ve mezhebi hakkında ihtilaf olduğunu belirttikten sonra,onun babasının Hurremiye dininin bir kolu olan Fatımilerin kurucusu, Ebu Müslim'in kızı Fatıma'nın oğlu olan Mutahhar olduğunu söyler. Ancak bu bilgiye diğer kaynaklarda rastlanmamaktadır. Taberî'nin kaydettiği bir rivayette ise Babek'in Matar adında bir dilencinin gayr-ı meşru çocuğu olduğu belirtilmektedir. Azerbaycan'da doğmuş ve Tebriz çevresinde çobanlık yaparak yetişmiştir.Maişetini süt ninelikle kazanan fakir, bir söylentiye göre kör bir ananın oğlu idi.Hurremîlerin lideri Cavidan, Babek'te gördüğü istidat üzerine O'nu yanına almıştır.Söylentiye göre, Cavidan'ın ölümü üzerine Babek, liderinden dul kalan kadınla evlenmiş, kendisine aşık olan bu kadın, "Cavidan'ın ruhunun Babek'e geçtiğini"Hurremî taraftarlarına telkin ederek onun manevi otoritesini sağlamlaştırmıştır.Babek'in, başlangıçta efsanevi bir mahiyet gösteren hayatı 816'dan sonra açıkça bilinmektedir .