I.GÖKTÜRK DEVLETİ ( 552 – 630 )
 Asya Hun Devleti dağıldıktan sonra, Asya bozkırlarında dağınık Türkleri ilk kez birleştirdiler.
 Tarihte ilk defa “ TÜRK” adını taşıyan Türk devletini kurdular.
 Orta Asya’da bütün Türk asıllı kavimleri yönetimleri altında topladılar.( Yakutlar-Bulgarlar hariç) Sibirya
 Kurucusu: Bumin Kağan Egemenlik Alanı: Kırım Sarı
 Merkez : Ötüken Yarımadası Deniz
Amuderya
 Kuzey Hun Devleti yıkıldıktan sonra Altay dağlarına çekilen Türkler demircilikle uğraşıyorlardı.
 Orta Asya’ya Avarlar ( Juan – Juan , Apar ) egemen olmuştu. Göktürkler, Avarlar’a silah yapıyordu.
 Kitabelerde kendilerini “ Göktürk” olarak tanımlayan bu kavim Avarlara karşı ayaklandı ve Bumin başkanlığında kendi devletini kurdu.
 Bumin Kağan: I. Göktürk Devletinin kurucusudur. 552 yılında (devleti kurduğu yıl) öldü.
• Devleti ikili teşkilatlanma gereği doğu- batı diye ikiye ayırdı. Doğu merkezdir. ( Doğu kutsal sayılır.)
• Batı kanadını kardeşi İSTEMİ ‘ye “ Yabgu= ordu komutanı” unvanıyla birlikte doğu kanadının egemenliğini tanımak şartıyla verdi. Batı, doğu ya bağlı idi.
Mukan Kağan:*Bumin’in oğlu Mukan dönemi en parlak dönemdir.
*İstemi Yabgu , İpek yolu kontrolü için Sasanilerle ittifak kurarak, Akhunları parçaladılar.
*Daha sonra ise; Bizans ile ittifak yapılarak, Sasaniler zayıflatıldı. İran’ın ( Sasanilerin ) müslümanlarca fethi kolaylaştı.
* Bu ilişkilerin temel sebebi; İpek yoluna hakim olma isteğidir.
YIKILIŞI : İç çekişmeler ve taht kavgaları yüzünden devlet 582 de Doğu – Batı olmak üzere ikiye ayrıldı. ( Çinlilerin Böl- yık politikaları sonucu Doğu Göktürkler 630 da , Batı Göktürkler ise 659 da Çinliler tarafından yıkıldı.
Not: Türkler üzerinde 50 yıl Çin hakimiyeti sürdü.




II. GÖKTÜRK DEVLETİ = KUTLUK DEVLETİ (682- 745)
Kurucusu: Kutluk (İlteriş) Kağan Merkezi: Ötüken
Egemenlik Alanı: Sibirya
Hazar Denizi Sarı Deniz

Kabil
 Çin egemenliğine başkaldıran Göktürkler, birbiri ardına çıkardıkları ayaklanmalar sonucunda amaçlarına 682 yılında Kutluk Kağan liderliğinde kavuştular.
 Kutluk ( İlteriş ) Kağan: (682- 692)
 Çin ile yaptığı mücadele sonucunda doğu bölgesindeki Türkleri yönetimi altında topladı. Bağımsızlığını ilan etti. ( Bu mücadele, Türk tarihinde yaşanan ilk bağımsızlık savaşıdır.)
 Dağılan Türk boylarını yeniden birleştirdiği için, Ötüken’i merkez yapan Kutluk Kağan’a (İlteriş= İl toplayan , derleyen) unvanı verildi.
 Çin ile mücadeleye devam etti. Tonyukuk en büyük yardımcısıydı.
 Kapgan Kağan : ( 692 – 716 )
 Kutluk Kağan, ölünce yerine kardeşi Kapgan Kağan geçti.( Çocukları Bilge, Kültigin küçüktü.)
 Devletin sınırlarını eski haline getirdi. Türgiş, Bayırgu , Uygurları yönetimi altına aldı. Yönetiminde sert tedbirler alması ve Çin’in kışkırtması ile devlette ayaklanmalar çıktı. Oğuz Boylarından Baykırlar, pusuya düşürülerek öldürüldüler.( 716)
 Bilge Kağan : ( 716 –734)
 Kapgan Kağan ölünce oğlu İnal kağan oldu. Ancak Kutluk Kağanın oğulları Bilge ve Kültigin harekete geçerek, yönetimi ele aldılar.
 Babalarının veziri olan Tonyukuk da görevine tekrar getirildi.
 Çıkan ayaklanmalar bastırıldı. Oğuzlar, Karluklar, Uygurlar , Türgişler egemenlik altına alındı.
 Çin üzerine baskı kuruldu. Devlet eski gücüne kavuştu.
725 de Tonyukuk, 731 de Kültigin , 734 de Bilge Kağan öldü.
Bilge Kağanın yerine geçen çocukları ülkeyi iyi yönetemediler.
Uygurlar,Karluklar ve Basmiller ayaklanarak , Ötüken’i ele geçirdiler,ve devleti yıktılar.(745)
 Göktürklerin, Doğu bölgelerinde egemenlik Uygurlara geçti. Batısı ise Türgişlere geçti.
 Göktürklerin Türk Tarihindeki Önemi:
 Dünya tarihinde “ TÜRK” adıyla ilk kez devlet kuran Göktürkler, bıraktıkları devlet gelenekleriyle kendilerinden sonra kurulan Türk Devletlerini etkilemişlerdir.
 Göktürklerin, hem siyasi tarihleri hem de sosyal yaşamları hakkında bilgi veren ilk Türkçe yazılı kaynakları oluşturmuşlardır.
Talas,Yenisey,Öngin, Orhun ırmakları bölgesine bulunan bu ilk yazılı belgeler; Bilge Kağan, Kültigin, Tonyukuk ‘un mezar anıtlarıdır.
 Göktürk egemenliğine, Türk olan çok çeşitli kavimler bağlanmıştır. Bu kavimlerin hepsi de yöneticileri ile aynı adla anılmışlardır.
Böylece Türk adı , bir ulus adı olarak ilk kez bu dönemde kullanılmıştır.( 2. Kez Türk adını devletin resmi adı olarak kullanan Türkiye Cumhuriyeti dir.) Göktürkleri Türk Dünyasının isim babası şeklinde yorumlamak doğru olacaktır.
 Türk Tarihinin ilk alfabesi Orhun= Göktürk alfabesidir.
 Türk Edebiyatının , Türk Tarihinin, Türk Kültürünün ilk yazılı örnekleri Orhun= Göktürk Yazıtlarıdır.