TÜRK DÜNYASI ( 13. YY – 19. YY) KÜLTÜR VE MEDENİYET
DEVLET YÖNETİMİ:
Moğollarda; * İslamiyet Öncesi Türk Devletlerindeki teşkilat örnek alınmıştır.
* Moğol hükümdarlarına “ Kağan” denirdi.
* Moğol olmayan milletlerden geniş bir memur kadrosu oluşturdular. * Uygur Türkleri bu kadronun esasını teşkil ederdi. Resmi yazışmalarda Uygur yazısı kullanılıyordu.
*Toprak, kağan ailesinin ortak malı idi. Kut’a sahip olan başa geçebilirdi. Kadınların devlet başkanlığı da yadırganmazdı.
* Devlet Cengiz tarafından hazırlanan “Cengiz Yasaları” ile yönetilirdi. “ Türk Töresi” örnek alınarak hazırlanmıştır.
* En önemli devlet organı “ Kurultay= Divan” idi. Kurultay’a hanın oğulları, noyanlar (Ordu Komutanları) , Moğol Boy Beyleri katılırdı. Kurultay, hanı seçer, vergi koymak, savaş ve barış kararı alırdı. Kurultaya Han başkanlık ederdi.
Timurlularda; * Timurlular Han, hakan unvanlarını kullanmamışlardır. Timur’un unvanı “ emir = bey”dir. Timur iktidarı ele geçirince Cengiz soyundan birini şeklen han ilan etmiştir. Kendi ailesi Kut sahibi olmadığından buna ihtiyaç duymuştur. * Ülke hükümdar ailesinin ortak malı sayılırdı. Yönetimde “ Divan” önemliydi.
ORDU: * Türk onlu sistemi, Moğollarda kullanılmıştır. Ordu Komutanlarına “Noyan” denir.* Atlı birliklerden oluşmuştur. Çok disiplinlidir. Başarısızlıklar cezalandırılırdı. Ücretsiz askerlerdir. Ancak ganimetlerden pay alırlardı. Bu sebeple, istilalarının özelliği yağma ve çapuldur. Turan taktiği kullanılırdı.
Timurlularda; * Türklerden ve Türkleşmiş Moğollardan oluşurdu. 10’lu sistem esasına dayanırdı. Savaş zamanı sağ- merkez- sol şeklinde düzen alırdı. Ordularında savaş filleri kullanırlardı.
DİN ve İNANIŞ: * Moğollarda; başlangıçta putperestlik ve Hıristiyanlık hakimdi. Fakat devlet yönetiminde Müslüman olanlara da yer verilmesi , dini hoş görünün varlığı, Hakimiyet alanlarındaki halkın büyük oranda Müslüman oluşu İslamiyet’i zorunlulaştırdı.
* Hoca Ahmet Yesevi’nin kurduğu “ Yesevilik” tarikatının dili Türkçe idi. Bu akımın etkisi ile İslamiyet’in yayılışı hızlandı.
* Altınorda, İlhanlı, Çağatay hanlıkları Türkleşmiş ve İslamiyet’i benimsemiştir. Kubilay Hanlığı ise Çinlileşmiş ve İslamiyet’i benimsememiştir.
SOSYAL ve EKONOMİK HAYAT * Moğollarda; Sosyal hayat aileler ( Yasunlar), Oymak ( Oymaglar) , Boy( Oboglar) Boy Birliği (İrgen) Millet( ulus) şeklinde teşkilatlanmışlardır.
* Moğollarda çok kadınla evlenme usulü yaygındı. Kağan öldüğü zaman başhatun, yeni kağan seçilene kadar devletin yönetimini üstlenirdi. Ana ailesi( anaerkil) düzeni yaygındır. Bu anlayışlar, Türk anlayışına tersti. Moğollar zamanla Türk sosyal yapısına uymuşlardır.
* Moğol sosyal yapısı, han sülalesi, askerler, halk ve köleler şeklindedir.
* Moğol halkı göçebeydi. Egemenlikleri altındaki Uygurlar yerleşik hayat sürüyorlardı.
* Hayvancılık ve el sanatları, ticaret en önemli geçim kaynağıdır. Ticaret yolları üzerinde olduğu için, ticaret gelişme göstermiştir. Ticaret yollarında güvenlik sağlanmış, yabancı tüccarlar korunmuştur. Ticarette, Uygurlardan alınan Ortaklık= Şirketve kağıt para kullanıldı. Karadeniz’in kuzeyindeki Türk Hanlıklarında da ticaret gelişmişti.
DİL ve EDEBİYAT * Kültür ve Medeniyet yönünden Moğollar gelişmemişti.
* Uygur Alfabesini kullandılar. Çünkü bütün devlet memurları Uygur idi.
*Çağatay Hanlığı ve İlhanlılar döneminde tarih yazıcılığı gelişti.
*Türk- Moğolların genel tarihi ile ilgili önemli eserleri;
Reşidüddin ( İlhanlı Veziri ) Cami –üt Tevarih
Cüveyni Tarihi Cihanküşa
Cengiz Han Yasaları, fermanları ve Moğol yaşantısını anlatan Moğolların Gizli
Tarihi
* Moğol İmp. nun parçalanması ile oluşan yeni hanlıklarda Türklerin etkisi ile Türkçe ön plana çıktı. Bu devletler döneminde Doğu Türkçe’sine Çağatayca denildi. Bu dilin edebiyatına “ Çağatay Edebiyatı” denildi.
*Timurlularda; Çağatay Türkçe’si ile eserler verildi.
Ali Şir Nevai Muhakemet ül Lügateyn ( Türkçe’nin Farsça’dan üstünlüğünü anlatır.)
*Hüseyin Baykara şiirler yazdı.
*Babür Devleti’nde; resmi dil Türkçe idi. Babür Şah - Vekaayi adlı eserini Çağatayca Türkçesi ile yazdı. (Hayatını anlatır.)
*Safevilerde , Şah İsmail “hataî ” takma adı ile Türkçe şiirler yazdı.
*Özbek Hanlıklarından , Hive hanlığında Ebû’l Gazi Bahadır Han (Şecere-i Türk-i – Secere-i Terakime eserleri Türkçe’dir).
*XVI. yy da Azeri Edebiyatında , * Genceli Nizami *Köroğlu – Dede Korkut Destanı
BİLİM VE SANAT
 Moğollarda, Cengiz Han döneminde bilim ve sanat alanında gelişmeler yaşanmadı. Altın Ordu Devleti’nde tıp, matematik, dini bilimler gelişti.
 İlhanlılarda Tebriz’de rasathane kurulmuştur. Tarih bilimi gelişti.
 Moğollar, istiladan sonra ele geçirdikleri şehirleri imar ettiler.
 İslâm mimari tarzını Çin sanatı ile kaynaştırarak çeşitli eserler verdiler. Resim-minyatür-çinicilik-musiki ile ilgilendiler.
 Timurlularda *Bilime önem verildi. Fethedilen yerlerdeki bilginler, Semerkant’da toplandı. *Uluğ Bey (astronomi bilgini)
 Ali Kuşçu (Uluğ Beyin öğrencisidir. Matematik ve astronomi bilginidir. Fatih döneminde İstanbul’a getirilmiş, Sahn-ı Seman medresesinde ders vermiştir.)
 Mimaride ; yüksek bina yapımı ve çini yüzey kaplamaları yenilik olarak çıkmıştır.
 Ahmet Yesevi camii, Bibi Hatun camii, Timur’un türbesi
 Babür Devleti’nde – Şah Cihan – Taç Mahal anıt mezarı