İslam Öncesi Türk Tarihi Ders Metinleri

[ZEYNEL ABİDİN]

Türk Adının anlam ve önemi
+ Türk adının bugün söylendiği gibi tek heceli şekline ilk olarak Orhun Yazıtlarında rastlanır.
+ Türk adının, Göktürkler zamanında (VI.yy) itibaren varlığını sürdürdüğü görülür.
+ Türk adına çeşitli anlamlar verilmiştir. Bir görüşe göre "Türemek" fiilinden gelir. Bir başkası ise türeli, kanun, nizam sahibi anlamı verir. Bir diğeri ise güç ve kudret anlamı taşıdığını belirtir.
+ Göktürkler ilk defa "Türk" adını resmi devlet adı olarak kullandılar.
+ Coğrafi bir terim olarak ilk defa Bizans kaynaklarında Orta Asya için kullanılmıştır.
+ Bizanslılar IX. Ve X. yy'da Asya'nın batısından Orta Avrupa'ya kadar uzanan alana da bu adı vermişlerdir. Doğu Türkiye=Hazar, Batı Türkiye=Macar Ülkesi
+ Anadolu için XIII yy. itibaren denilmiştir.
+ Türk Memluk devleti zamanında XIII yy. Mısır ve Suriye içinde bu isim kullanılmıştır.
Türklerin Anayurdu
+ Anayurt Orta Asya'dır.
+ Orta Asya ise Tanrı dağlarının güney ve kuzeyini içine alan bölgedir.
+ İlk zamanlardan itibaren geniş bir coğrafi alana yayılmıştır.
+ Bu da göçebe olmalarından kaynaklanır.

Ana yurtta kurulan ilk medeniyetler

+ Anav Kültürü ( M.Ö.4000-1000)
+ Afanesyova Kültürü( M.Ö. 3000-1700): Orta Asya medeniyetinin temelini oluşturur.
+ Andronova Kültürü ( M.Ö. 1700-1200): varlılarını Asya Hunları zamanına kadar sürdürmüştür. Türklerin ilk ataları olarak kabul edilir. Atlı göçebelerdir, altın ve demir madenlerini kullandılar.
+ Karasuk Kültürü (M.Ö.1200-700): ölü gömme adetleri ve seramik süslemeleriyle Andronova Kültürü ile benzerlik gösterir. Güney Rusya ile Çin arasındaki bağlantıyı sağlar.
+ Keltemünar Kültürü M.Ö.3000 yılında Aral Gölüne dökülen Amuderya deltası civarında balıkçılık ve avcılık yaptılar. Bu devrede esas olarak yerleşik bir hayat şekli yaşamaktaydı.
Türklerin tarih boyunca yayıldıkları bölgeler ve nedenleri

+ Türkler M.Ö.1700'den itibaren ORTA ASYA'dan çeşitli yönlere göç etmeye başladılar.
1. Anayurt topraklarının geçim bakımından yetersiz kalması-Ekonomik sıkıntı.
2. Kuraklık
3. Nüfus kalabalıklığı ve otlak darlığı Boylar arası mücadeleler
4. Yabancı kavimlerin baskıları
5. Bağımsızlıklarına düşkünlükleri-Yeni ülkeler fethetme arzuları

Göçler
+ M.Ö. 5000'de: Sümer-İran yaylası üzerinden Mezopotamya'ya
+ M.Ö. 1100'de: Hunlar(Hiung-nu) -Çin'in Kansu ve Ordos bölgelerine
+ M.Ö. 1000'de: Hindistan'ın İndus ve Pencap bölgelerine
+ M.Ö. 700'de: Yakutlar-Sibirya'nın Kuzeydoğusuna
+ M.Ö. 700'de: Çuvaşlar- Ural Dağlarının güneyine
+ M.S. Göçler daha çok güneye ve batıya doğru olmuştur. XI yy. kadar sürdü.
+ Batıya yapılan göçlerin en önemlisi Kavimler Göçü'dür.
+ Hazar Denizine ve Karadeniz'in kuzeyinden Orta Avrupa ve Balkanlara göç eden Türk kavimleri buralarda güçlü devletler kurmuşlardır.( Avrupa Hunları, Macarlar, Peçenekler, Avar, Bulgar... Devletleri gibi.)

Göçlerin Sonuçları
+ Bazı devletler yıkılırken bazı devletler kuruldu. Asya ve Avrupa'daki siyasal yapı büyük ölçüde değişti.
+ Orta Asya'daki nüfus azaldı. Bazı kültür merkezleri söndü. Orta Asya'nın www.tarihportali.org verimli bölgelerine gelen Türkler ( İrtiş,Selenga ve Orhun Irmakları ile Baykal Gölü dolayları) arka arkaya güçlü devletler kurdular.(Hun, Göktürk, Uygur..)
+ Göç edenler gittikleri yerlerin kültürlerine katkıda bulundular. Onlara demiri işlemeyi, hayvan evcilleştirmeyi öğrettiler. Oradaki kültürlerden etkilenerek kendi kültürlerini geliştirdiler. Çeşitli dinlere girdiler. (İslamiyet-Hıristiyanlık-Musevilik gibi.)
+ Yeni göçlere neden oldular. (Kavimler göçü gibi.)
+ Denizlere ulaşan denizcilikte ilerlediler.

İSKETLER (SAKALAR)
+ Tarihte önemli rol oynayan Türk topluluklarından biridir.
+ M.Ö. VIII yy.da Tanrı Dağları ile Hazar Denizi arasında yaşıyorlardı. M.Ö.VII yy.da Ural dağlarını aşarak Tuna'ya kadar uzanan bölgeleri ele geçirdiler. Kafkaslardan aşarak Hindistan'a kadar bütün İran'ı işgal etiler. Büyük bir İmparatorluk kurdular.
+ Yönetici zümre Türk'tür. İdareleri altında çok değişik boylar vardır. Boylar federasyonu görünümü vardır.
+ Ekonomileri Tarım ve Hayvancılığa dayanır.
+ Yunanlılarla ticari ilişkiler kurdular. Altın ve gümüş süs eşyaları ihraç ettiler.
+ Kadınlar toplum yaşamında etkin rol oynadılar. Erkek gibi at üzerinde savaşan bu bozkır göçebelerinin kadınları Yunanlıları dehşete düşürmüş ve bunlar hakkında anlatılan öyküler efsaneleşmiş. Amazon efsanesi doğmuştur.
+ Falcılık-büyücülük- maden işlemeciği ve hekimlik alanında da ileri gittiler.
+ Alp-Er Tunga destanı İskitlere aittir. İskitlerin Ön Asya'daki mücadeleleri ile ilgilidir.
+ Göçebe ve savaşçı bir toplumdur. Hayvancılık ve tarımla uğraşmışlardır. İskitler için hayalet atlılar ve hayalet okçular deyimi de kullanılmıştır.
+ Şamandırlar. Şamanlar, falcı-büyücü-hekimdirler. Ölümden sonraki yaşama inanmışlardır. Hakanlarının cesedini mumyalamışlardır. Ölüleriyle birlikte en sevdikleri eşyaları da beraber gömerlerdi.
+ Büyük İskender tarafından varlıklarına son verilmiştir.
+ Demir-altın-gümüş-deri işlemeciliği gelişmiştir. Hayvan resimleri yapmışlardır. Buna da BOZKIR HAYVAN ÜSLUBU adını vermişleridir.

ASYA HUN DEVLETİ

+ Orta Asya'da bilinen ilk teşkilatlı Türk devletidir.
+ Orhun-Selenga Irmakları çevresinde kurulmuştur. Başkent Ötüken dir.
+ Kurucuları Teoman'dır. En parlak dönemi Mete dönemidir.
+ Hunlarla ilgili ilk tarihi belge M.Ö.318 tarihli Çin deki beş derebeyi ile yapılan ittifak antlaşmasıdır.
+ Mete (M.Ö.209-174) Asya'da yaşayan bütün Türk boylarını bir bayrak altında toplamıştır. Tarihte Türkleri bir bayrak altında toplayan ilk devlet.
+ Boyların bir araya gelmesi boylar federasyonu görüntüsü verir.
+ Mete, İpek yolunu kontrol altına alarak Çin'i vergiye bağladı.
+ Türklerin Çin'e yerleşmesini, asimle olmaktan korktuğu için yasakladı.
+ M.Ö.197 yılında Çin'le yapılan anlaşma, Doğu Asya tarihinde iki büyük devlet arasında imzalanmış ilk milletlerarası antlaşmadır.
NOT: Mete'nin M.Ö.209 tahta çıkış tarihi T.S.K.'nin kuruluş yılı kabul edilir.
+ Mete M.Ö.174 tarihinde öldüğünde sivil ve askeri teşkilatı, dış siyaseti ve sanatı ile geride yüksek vasıflı bir devlet bıraktı. Bu devlet daha sonra kurulan Türk devletlerine örnek teşkil etti.
NOT: Türklerin Çinlilere sürekli baskıda bulunmalarının nedeni; baskı altında tutma, ganimet elde etmeye yöneliktir.

Hun Devletinin Zayıflama Nedenleri:
+ Kiok Çin ile ticari ilişkileri yürütmek için bir Çin prensesi ile evlendi. Bu evlilik:
1. Çinle yakınlaşmayı arttırmış, çinli prensesin himayesinden faydalanan Çin elçileri, bağlı kavimler arasında propaganda yapmışlardır.
2. İç İsyanlar ve taht kavgaları başlamıştı.
3. Ticaret aracılığıyla Çin İpeğine, rahat yaşama alıştırmaya başlamıştır.
4. M.Ö. 60 yıllarında İpek yolunun denetimi Çinin eline geçmiş ve ekonomik sıkıntı başlamıştır.
NOT: Orta Asya'da yaşayan Türk topluluklarıyla Çinliler arasındaki en büyük problem hemen her devirde "İpek Yolu" hakimiyeti olmuştur.
+ M.Ö.58 yılında Hohan-yeh'in devletin zayıflaması üzerine Çin hakimiyetine girme isteği kardeşi Çiçi tarafından reddedilmiş, Hun devlet meclisinde bu utanç verici olarak kabul edilmiş ve devlet ikiye ayrılmıştır:
1. Hohan-yeh Çin'in kuzybatı bölgesinde Güney(doğu) Hun devletini
2. Çiçi ie Tanrı dağları ile Issık gölü bölgesinde Batı Hun devletini kurdu. Batı Hun Devleti, Çin'in ve Güney Hun devletinin baskıları sonucu M.Ö.36'da dağıtıldı. Çiçi, Hunlara ve Orta Asya kavimlerine Batı yolunu açmış ve öğretmişti.
+ Güney Hun devleti- Yutanihu(?) zamanında (M.S.18-46) bağımsız olarak hüküm sürdüler. M.S.48 yılında taht kavgaları sonucu Kuzey Hunları-Güney Hunları diye ikiye ayrıldı. Kuzey Hun devleti ise M.S. 156 yılında Şiyen-bi istilası sonucu yıkıldı. Güney Hunları M.S. 216 yılında Çinin atadığı hükümdarları tanımadığı için dağıldı.
+ Hunların bir kısmı Maveraünnehir ve Afganistan'a göç ederek AKHUN Devletini kurdular. Bir kısmı da batıya göç ederek kavimler göçünü başlattılar. Bu göçler sonunda Hunlar siyasi kimliğini tekrar kazanıp Avrupa Hun devletini kurdular.

KAVİMLER GÖÇÜ
Nedenleri
+ 216 yılında Hun Devletinin dağılmasından sonra, Asya'nın batısındaki Hunlara yeni katılmalar oldu. Bu katılmalar sonucunda Hazar Denizi ve Aral Gölü arasında toplanan Hunlar çoğalan nüfus ve kabileler arası rekabet gibi nedenlerle daha batıya kaymaya başladılar.
+ Bu şekilde İdil(Volga) Irmağının batısına gelen Hunlar önlerine gelen kavimleri de (Vandallar-Gepütler-Vizigotlar-Ostrogotlar-Slav-Germen...) yerlerinden oynattılar. (M.S.375) böylece başlayan kavimler göçü bütün Avrupa'yı etkiledi ve aralıklarla yüzlerce yıl sürdü.

Sonuçları
+ Avrupa'nın Yüzyılımıza kadar olan etnik yapısı şekillendi.
+ İsp.-Fr.-İng.-Alm. gibi Avrupa devletlerinin temelleri atıldı.
+ İlk Çağ kapandı-Orta Çağ Başladı.( İlk Çağın sona ermesi Roma'nın ikiye ayrılması yada Batı Roma'nın yıkılmasıdır. Bu iki gelişme de Kavimler Göçünün bir sonucudur.)
+ Bozkır sanatı Avrupa'yı etkiledi. Almanların Nidebulgen destanları ve çeşitli efsaneler ortaya çıktı.
+ Avrupa'da kilise ve Papalık etkin hale gelmeye başladı.
+ Türkler Avrupa'da birçok devlet kurmuştur. (Avrupa Hun Dev.-Avarlar-Macarlar..)
Not: Türklerin Kavimler göçü sonunda milli benliklerini kaybetme nedenleri:
1. Hıristiyanlığı benimsemeleri
2. Anayurttan sürekli göçlerle beslenmemeleri
3. Birbirleriyle ve diğer devletlerle mücadele sonunda nüfuslarının azalması
4. Bazı kavimlerin Anayurda geri dönmeleri
5. Yabancı kavimlerle kaynaşmaları

AVRUPA HUN DEVLETİ
+ İlk hükümdarları Balamirdir. Doğu ve Batı Gotlarıyla mücadele etti. Doğu Gotlarını yok etti. Batı Gotlarının yerlerini terk etmelerini sağladı.
+ Uldız zamanında Kafkaslardan aşarak Anadolu'ya, diğer Roma topraklarına girdi.
+ Attila Dönemi Avrupa Hunlarının en parlak dönemidir. Bizans'a yaptığı iki seferde Margos ve Anatolyus Barışlarını imzaladı. Bizans'a üstünlüğünü kabul ettirdi. Bizans'ı tamamen kendisine bağladıktan sonra Roma seferine çıktı. Papa I. Leon'un Roma'yı işgal etmemesi üzerine rica etmesi üzerine barış yaparak geri döndü.
+ Attila, Hun devletinde babadan oğula geçen bir hükümdarlık sistemini kurdu.
+ 453'te ölümünden sonra oğullarının kendi yerini dolduramaması üzerine dağıldı.
+ Attila'nın sarayında Hun dilinden başka Latin ve Germen dilleri de konuşulurdu.
+ IV. Yy.dan itibaren Tuna boylarındaki Hunlar Hıristiyanlığı benimsemişlerdir. Bir kısmı ise geri geldikleri bölgeye dönmüşlerdir.
+ Sağlamış oldukları güven ve huzur ortamında Güney-Kuzey-Doğu-Batı ticareti gelişmiştir.

AKHUNLAR
+ V.yy. ilk yarısında kuvvetli bir devlet olarak ortaya çıktılar.
+ VI.yy. başlarında Akhun Devleti'nin sınırları, İç Asya ve Kuzey Hindistan ile Maveraünnehir ve Türkistan'a kadar genişledi.
+ Akhunlar İpek yolu hakimiyetini ele geçirmek isteyen Göktürk-Sasani devletlerinin ortak çalışmaları ile yıkılarak toprakları bu iki devlet arasında paylaşıldı.böylece Hunlar tarih sahnesinden çekildiler.

GÖKTÜRKLER
+ Türk adıyla kurulan ilk devlettir.
+ Avar hakimiyetine son veren Bumin Kağan tarafından kuruldu.
+ Göktürk hakimiyetine girmek istemeyen Avarlar batıya yönelerek Avrupa'da tekrar güçlü bir devlet kurdular.
+ Bumin Kağan:
1. Töles'leri hakimiyeti altına aldı.
2. Çin ile siyasi ve ekonomik ilişkiler kurdu.
3. Avar hakimiyetine son verdi.
+ Mukan Kağan zamanı devletin en parlak devridir.
+ Devletin Batı kanadını İstemi Yabgu yönetiyordu. Sasani ve Bizans devletleri ile zorlu mücadeleye girişti. Bizans Sasanilere karşı Göktürk devleti ile ittifak yapmak istiyordu. Bizans'tan 569'da elçiler geldi. Bu elçilik heyetinin geliş gayesi İpek Yolu hakimiyetidir.
+ 582 yılında Göktürk devleti Doğu ve Batı Göktürk devleti diye ikiye ayrıldı.
Not : Bizans-Göktürk işbirliği Sasani'lerin zayıflamasına neden oldu. Bu durumda İran'da Müslümanlarının egemenlik kurmalarını kolaylatırdı.
+ 659 yılında Çin hakimiyetine girdiler.(Batı Göktürkleri)
+ 630 yılında Doğu Göktürkleri Çin hakimiyetine girdiler.
+ 639 yılında Çin'de Kürşad ayaklanması olmuş, bağımsızlık hareketleri artmıştı.
+ Elli yıl süren Fetrete devri 681'de Kutluk İlteriş Kağanın İkinci Göktürk devletini kurması ile son buldu. Vezir Tonyukuk'un varlığı devletin toparlanmasını, Çine seferler yapmasını sağladı.
+ Kapagan Kağan dönemi, devletin geliştiği-yayıldığı-Çin ile çok sıkı münasebetlerin kurulduğu dönemdir. Kapagan Kağan'ın öldürülmesi üzerine tahta kavgaları başladı.
+ İlterişlerin oğulları Bilge ve Kültigin Kağanlar devleti yeniden eski günlerine döndürdü.
+ 731'de Kültigin-734'de de Bilge Kağanın ölmesi üzerine taht kavgaları başlamıştır.
+ Basmiller, Karluklar, Uygurlar isyan etmişlerdir. 744'de devlet yıkılmıştır.

+ Türk adı ilk defa siyasi manada,bir devlet adı olarak kullanılmıştır.
+ Ataları Hunlardır.
+ Tarihte tüm Türk boyların bir bayrak altında toplayan ikinci devlettir
+ Türk tarihinin ilk yazılı metinlerini bırakmışlardır.

ORHUN KİTABELERİ
Orhun Kitabeleri;
+ Türk Edebiyatının ilk yazılı örnekleridir.
+ Türk milletinin adının geçtiği ilk Türkçe metindir.
A.Devlet adamlarının millete hesap vermesi.
B. Devlet ve halkın karşılıklı görevlerinin belirtilmesi.
C. Türk uygarlığı, yasaları, kültürü hakkında bilgi verir.
D.Türklerde Sosyal devlet anlayışının ilk örneğidir.Çünkü Han yaptığı tüm işlerde halkın refahını sağlamakla
görevlidir.

UYGURLAR
+ Hunların ve Göktürklerin kültür miraslarının üzerine konmuşlardır.
+ Tam bir yerleşik hayat sürmüşleridir.siyasi faaliyetlerinden daha ziyade medeni yönleriyle tanınmışlardır.
+ Basmil ve Karluk kabilelerinin yardımıyla Göktürk devletine son verip devletlerini kurmuşlardır.
+ İlk Kağanları Kutluk Bilge Kül Kağan'dır.
+ Karabalsagun (Ordu Balık) başkenttir.
+ Moyun Çur Kağan zamanında 751'de TALAS ırmağı kıyısında Müslümanlarla Çin arasında savaş olmuş, bu savaş sonunda Çin'de iç karışıklıklar çıktı.
+ Talas savaşı sonunda tarım havzaları Uygurların eline geçmiştir.
+ Çin isyanları bastırmak için Uygurlardan yardım almıştır. Uygurlar bu yardımla Kuzey Çin'i yakından tanımak, o bölgeyi kolayca ele geçirmek istemiştir.
+ Böğü Kağan zamanında Mani dini benimsenmiştir. Bu durum Uygurların yaşam tarzında önemli değişikler yaratmıştır.
+ Uygurlar daha sonra Budizm'i de benimsemişlerdir. Uygurlar din konusunda serbest olmuşlar, çabuk din değiştirmişler ve yeni kabul ettikleri dini yaymak için çaba sarf etmişlerdir. Mani dininin Çin'de yayıcısı ve koruyucusu olmuşlardır.
+ Tarım havzalarıyla yerleşik yaşam başlamıştır.
+ Mani dininin etkisiyle savaşçı özelliklerini yitirmeye başladılar.
+ Ticaret yolu üzerinde olmaları da gelişmelerinde etkili oldu.
+ Mani dininin etkisiyle savaşçı özelliklerini yitirmeye başlamışlardır.
+ Ticaret yolu üzerinde bulunmaları da gelişmelerinde etkili oldular.
+ Mani dininin etkisiyle ilim-edebiyat-sanat alanında geliştiler.
+ Çin'den aldıkları kağıt ve matbaayı geliştirdiler.
+ 805 senesinde Bilge Kağan Hakan olmuştur. Mani dinine önem vermiş. Çinde, Uygur ustaları görevlendirerek Mani Mabedleri yaptırmıştır. Mabedlerin kontrolü bahanesiyle Uygurlar yavaş yavaş Çin'e yerleşmeye başlamışlar, Uygur kolonilerinin kurulmalarına yol açmışlardır. Bilge Kağan kendi adına "Karabalsagun" anıtı diktirmiştir.
+ 840 yılında Kırgız saldırıları sonucu Uygur devleti yıkılmıştır.

Uygurların yıkılışının nedenlerini şöyle sıralayabiliriz:
1. Mani dinini tesiri
2. Uygur yönetiminde sülale değişikliği
3. Çin'in baskıları
4. Kışın ağır geçmesi-hayvanların telef olması ekonominin sıkıntı içine girmesi
5. Kırgız saldırıları
+ Kansu ve Turfan Uygurları adıyla yeni devletler kurmuşlardır.

Kansu Uygurları ( Sarı ):
- Kansu şehrine gelip yerleştiler
- X. Yy ilk yarısında devletlerini kurdular.
- Budizm'i benimsediler. Göçebe geleneklerini terk ettiler. Yerleşik yaşama geçtiler.
- İpek yolu üzerinde olmalarında ticarette zenginleştiler.
- Batı Çin bölgesinde hala Sarı Uygurlar olarak varlılarını sürdürüyorlar.

Turfan Uygurları:
-Karahitaylara ve Moğollara tabii oldular.
- Çin'le ticari ilişkilerini devam ettirdiler.
- Kültür faaliyetleri açısından çok önemlidir.
- Budizm'i benimsediler.
- Moğolların Çağatay ve Özbek kollarını Türkleştirdiler.

[ilteriş]

KIRGIZLAR
+ Hun, Göktürk, Uygur devletlerine bağlı olarak yaşadılar. 1207 yılında Cengiz Han'a bağlılıklarını bildirmişlerdir. Moğol hakimiyetine giren ilk Türk kavmidir.
+ Uygur devletinin yıkılışında rol oynamıştır.
+ Manas Destanı ve Yenisey Anıtları Kırgızlara aittir.
+ 12 hayvanlı takvimi son zamanlara kadar kullanan Türk topluluğudur.
+ Yenisey anıtları , Orhun yazıtlarından daha eskidir. Birkaçı hariç diğerleri mezar taşları halindedir. Bu yazıtlar sade yazılmış, genellikle yazıtın dikildiği şahsın kimliği ifade edilmiştir..
+ Sanatta Göktürk kültürüne yakın üslupları vardır. Çin ve İran tesiri de görülür.
+ İran ve Araplarla kürk ticareti yaptılar.
+ Yenisey'de tarımla da uğraştılar. Kanallar açtılar. Uysat bölgesinde Bey nehri kanalı günümüze kadar gelmiştir.

Not: Asya'dan Avrupa'ya göç eden Türk kavimlerinin dağılmasında ve kurdukları devletlerin yıkılmasının nedenleri:
1. Bizans entrikaları
2. Kavimlerin birbirleriyle mücadeleleri
3. Hıristiyan inancını benimsemeleri
4. Yabancı kavimlerle kaynaşmaları

SABARLAR(SABİRLER) Sibir Devleti haritası için tıklayınız.
+ Sabar; sapan, yol değiştiren, serbest, başıboş dolaşan anlamını taşır.
+ Teşkilatları ve üstün savaş teknikleri ile kendilerini gösterirler.
+ Sibirya olarak bütün kuzey Kuzey Asya'ya isimleri verilmiştir.
+ Bizans kaynaklarında 461'de tarihlerinde isimlerine rastlanmaktadır.
+ VI. yy başlarında Volga(İtil)-Don nehirleri civarında ve daha sonra Kuban Nehri boylarında göründüler. Bu suretle ,Doğu Avrupa tarihinde ön plana çıktılar. Bizans ve Sasani devletleriyle temas ettiler.
+ Sasanilerle birleşerek Bizans'a saldırdılar. Kafkaslardan aşarak Anadolu'ya girdiler.(Ürgüp-Göreme-Ankara-Kastamonu)
+ VI.yy ortalarında etkisiz hale geldiler. Nedeni ise Sasani-Bizans mücadelesinde kararsız tutumlarıdır.
+ V.yy'da ortaya çıkan Hazarların da temelini oluşturdular.

AVARLAR Avar Devleti haritası için tıklayınız.
+ Avar -Karşı koyan-direnen demektir.
+ IV. Yy.da sonlarına doğru bugünkü Moğolistan'da Hun ve Şiyenbilerin yerine devlet kurdular.
+ 522 yılında Göktürkler tarafından yıkılınca büyük bir kısmı batıya göç etti.
+ 562'de bugünkü Romanya ve Macaristan'ı tamamen işgal ederek Orta Avrupa'da devlet kurdular.
+ Ordu'nun temeli Türklere dayanıyordu. Büyük bir askeri güçleri vardı.
+ 619-626 yıllarında Sasanilerle birleşerek iki defa Bizansı kuşattılar.
+ İstanbul kuşatmalarında sonra egemenlikleri altındaki kavimler isyana başladı. Ekonomik olarak zayıfladılar. 805 yılında Franklar tarafından yıkıldılar. Hıristiyanlığı benimseyerek yerli halkla karışarak yok oldular. Bu günkü Hırvat, Macar, Arnavut, Romen, Bulgar vb. topluluklar üzerinde kültürel izler bıraktılar.
+ Germenlerle mücadeleleri yüzünden Slavları Orta Avrupa'ya- Bizans'la mücadeleleriyle ise Slavları Balkanlara inmeye zorladılar.
+ Slavlara teşkilatçılığı öğrettiler.
+ Slav milletinin ve devletinin ortaya çıkmasına sebep oldular.
+ Slav asıllı olan Rusların basit kabile yaşamından, devlet kuran bir topluluk halini almalarında etkili oldular. Böylece Orta Avrupa ve Doğu Avrupa'nın etnik haritasının hazırlayıcısı oldular.
+ Maden sanatında ileridirler. Demir-Altın-Gümüş işçiliği gelişmiştir.
+ VII. Yy.da Bizans ordusunu etkilemişlerdir.


HAZARLAR Hazar Devleti haritası için tıklayınız.
+ Göktürklerin ve Sibirlerin uzantısıdır.
+ VII.yy başlarında bağımsız bir devlet kurdular.
+ Hükümdar ailesi ve beyler museviliği benimsediler. Halk arasında musevilik-Hıristiyanlık-Müslümanlık ve Şamanlık yaygındır. Din konusunda hoşgörülü olmuşlardır.
+ 737'den sonra Batıya yöneldiler. Doğu Avrupa'ya egemen oldular.
+ Burada ilk düzenli devlet kuran Türk kavmidirler. Eski Türk idare ve geleneklerinin koruyucusu oldular.
+ Germen ve Slav kavimleri üzerinde etkili oldular.
+ Araplarla mücadeleleri Müslümanların Doğu Avrupa'ya girişlerini engelledi.
+ Ticaret yolu üzerinde kurulu olduklarından kısa zamanda zenginleştiler. Macarlar üzerinde etkili oldular.
+ Büyük Bulgarya devletinin yıkılışında önemli rol oynadılar.
+ IX. Yy.da Peçenek saldırıları ile sarsıldılar. Diğer topluluklar arasında eridiler.

BULGARLAR Bulgar Devleti haritası için tıklayınız.
+ Karadeniz'in kuzeyinde Batı Hunlarının dağılmasıyla doğuya yönelenlerle, Asya'dan gelen Ogurlar'ın karışmasından meydana gelmiştir.
+ Dinyeper Nehrinden İran'a kadar uzanan büyük bir devlet kurdular.
+ Hazarların baskısıyla yıkıldılar.
+ İtil Nehri boylarına gelenler İtil Bulgar Devletini kurdular.
+ Tuna Nehrine yönelenler Balkanları geçtiler ve Tuna Bulgar Devletini kurdular.

Tuna Bulgarları:
1. Slavların devletleşmesinde etkili oldular.
2. IX. Yy.da Hıristiyanlığı kabul ettiler.
3. Slavlarla karışıp Türklüklerini kaybettiler.
4. Müslümanların İstanbul'u kuşatmalarında Bizans'a yardım ettiler.

İtil Bulgarları: İtil Bulgar Devleti haritası için tıklayınız.
1. Ticaret yolları üzerinde bulunduklarından Müslüman tüccarlar aracılığıyla İslamiyet'i tanıdılar.
2. X. Yy.da başında İslam'ı kabul ettiler.
3. 1237'de Altınorda devletinin hakimiyetine girdiler.
4. 922 yılından itibaren İtil Bulgar ülkesi, Abbasi halifelerini tanıyan bir Müslüman yurdu, Doğu Avrupa'daki Müslüman Türk kültürünün temsilcisi oldu. Bu bakımdan bazı araştırmacılar ilk Müslüman-Türk devletlerinden biri olarak kabul etmektedirler.

TÜRGİŞLER Türgiş Devleti haritası için tıklayınız.
+ Göktürk devletinin sona ermesiyle Doğu Türkistan'da hakimiyet kurdular.
+ Bu dönemde Müslümanlar Maveraünnehr üzerinden Orta Asya'ya ilerlemeye çalışıyordu. Müslüman-Türgiş mücadelesi İslamın Türkler arasında yayılmasını yavaşlattı.
+ Orta Asya Türklerinin Araplaşmasını önledi.
+ Uygurlarla başlayan yerleşik yaşama geçme süreci Türgişlerle devam etti.
+ İlk olarak tam yerleşik yaşama geçen Türk devletidirler.
+ Baga Tarkan kendi adına para bastıran ilk Türgiş hükümdarıdır.

KARLUKLAR Karluk haritası için tıklayınız.
+ Uygurlarla birlikte Göktürk devletinin yıkılmasında etkili oldular.
+ 751 Talas savaşında önemli rol oynadılar.
+ Bu savaş sonunda İslamiyet'i kabul ettiler.
+ Karluklar XII yy'da Karahitaylıların ve Moğolların hakimiyetine girdiler.
+ Karluklar Cengiz Han'a itaat eden ilk Türk-Müslüman devleti oldular.
+ İlk Müslüman Türk devletini kurdular.

MACARLAR
+ Asıl yurtları Ural dağları ve İtil nehri dolaylarıdır.
+ IX. Yy.da Peçeneklerin baskısı sebebiyle Don ve Dinyeper nehirleri arasındaki bölgeye yerleştiler.
+ Kuzey Avrupa'yı güney ve doğuya bağlayan ticaret yolunu buradan geçmesi Macarları zenginleştirdi.
+ X. Yy'da Hıristiyanlığı kabul ettiler. Zamanla Türklük özelliklerini kaybettiler.
+ 19. yy'da ilk Türk Tarihi Enstitüsünü kurdular.

PEÇENEKLER
+ Göktürklerin yıkılmasından sonra batıya göç ettiler.
+ Sibirya, Macaristan, Balkanlarda yaşadılar. Macarların X.yy'da bugünkü yurtlarına göçlerini devlet kurmalarını sağladılar.
+ Orta Asya'dan Avrupa'ya göç hareketinin son halkasıdır.
+ Rusların güneye inmesini engellediler.
+ Askeri olarak güçlü olmalarına rağmen devlet kuramadılar.
Sebepleri: 1. Kağan soyundan birinin olmaması.
2. Serbest hareket etmek istemeleri.
3. Akınlarla ekonomik olarak güçlü düzeye gelmeleri.
4. Kabilelerin birbirlerine üstünlük sağlayamamaları.
5. Bulundukları bölgenin çok hareketli olması.

UZLAR(OĞUZLAR)
+ Boylar demektir.
+ XI. Yy ortalarında Karadeniz'in kuzeyine doğru göç ettiler. Kıpçak ve Rusların baskıları sonucu bir grup Balkanlara indi. Çeşitli bölgeler dağıldılar.
+ Bizans bir kısım Oğuzları Makedonya'ya yerleştirdi.
+ Bir kısım Uzlar da Kiyef'in güneyine yerleştirildi. Karakalpak adını aldılar. Hıristiyanlığı kabul ederek zamanla ruslaştılar.
+ Oğuzların bir kısmı güneye inerek Müslümanlığı kabul ettiler.
+ İslamiyet'in tesiri ile yerleşik yaşama geçilmeye başlandı.
+ XI. yy ortalarında B.Selçuklu Devletini kurdular. XIII yy'da Moğol istilasından kurtulmak için Anadolu'ya göç ettiler. İslamın kabulünden sonra Türkmen adını aldılar.

KUMANLAR( KIPÇAK)
+ Doğu Avrupa'da hakimiyet kurmuşlardır.
+ V ve VII. Yy'da Asya'nın doğusunda yaşıyorlardı.
+ X. Yy'da Karahitayların baskısı sonucu batıya göç etiler.
+ Doğu Avrupa'da siyasi varlıklarını uzun süre korumuşlardır.
+ Ruslarla mücadele etmişlerdir.
+ XIII. Yy'da Moğolların istilası sonucu büyük bir sarsıntı geçirdiler.
+ 1238-39'da siyasi varlıları sona erdi.
+ Bulgaristan, Romanya, Rusya, Gürcistan, Memluk devletlerinde askeri kuvvetin mühim bir kısmı Kıpçaklardan oluşurdu.
+ Moğolların Altınorda kısmını Türkleştirdiler. Macarları da etnik olarak etkilediler. Varlıları Osmanlı devletinin Karadeniz hakimiyetine zemin hazırlamıştır.
+ Levunyon savaşında Peçeneklerin ağır bir yenilgiye uğrattılar. Böylece Peçeneklerin siyasi varlığını sona erdirdi. Bizans'a yaşama şansı verdi.(1091)

[ilteriş]

İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR ve MEDENİYET

Türklerin yaşadığı coğrafya Bozkır özelliği taşır. Kültürleri bu coğrafyada şekillenmiştir.
Hakimiyet anlayışından devlet yönetimine, dini inanışlarından sanata, musikiye kadar bozkır ikliminin ve şartlarının özelliği görülür.
İslamiyet öncesi Türklerde hakim yaşama tarzı göçebeliktir. Bu da coğrafyanın getirdiği bir yaşam tarzıdır.

TOPLUM YAPISI
+ Türk toplumunda en küçük sosyal birim ailedir.
+ Türklerde küçük aile tipi geçerlidir. Evlenen kişiler baba ocağından ayrılırdı.
+ Sosyal yapının oluşması, toplumun temeli olan ailenin bir diğeri ile birleşmesi sonucuna bağlıdır. Ailelerin birleşmesinden ilk siyasi teşkilat olan boy-bodun-devlet meydana gelirdi.
+ Boylar karşılıklı fayda ve iş birliği sonucu oluşurdu.
1. Boyların başında "Bey" bulunur; Beyin görevleri; İç dayanışmayı sağlamak
İç dayanışmayı korumak
Hak ve adaleti düzenlemek
Boy çıkarlarını korumaktır.
2. Bey, Cesur ve Zengin
Dürüst ve Akıllı kimselerden seçilirdi.
3. Beyler seçimle göreve gelirlerdi. Seçimi boyu oluşturan aile reisleri ve soyların temsilcilerinden oluşan bir danışma kurulu sağlardı.
+ Boyların belirli bir arazisi, askeri kuvveti bulunurdu.
+ Boyların isimleri genellikle boyların siyasi ve sosyal özelliklerini ifade ederdi.
+ Boyların sıkı işbirliğinden "BODUN" oluşurdu. Başında bir Han bulunurdu.

SOSYAL YAŞAYIŞ
+ Türklerde sosyal göçebe hayattan kaynaklanmaktadır.
+ Türk aile sisteminin esasları, siyasi ve sosyal bütün kuruluşlara yansır.
+ Türk devleti iki sosyal birliğe; aile ve orduya dayanmaktadır.
+ Toplum ordu düzenine göre teşkilatlanır. Herkes savaşçıdır.
+ Savaş tekniği göçebe yaşamın gerektirdiği özelliklerden doğmuştur. Bu teknik sebebiyle Türkler şehirlere bağlanmamayı prensip edinmişleridir.
+ Ordu adının başkent ve şehirlere verilmesine, yerleşik yaşama geçen ilk Türk kavmi Uygurlarda rastlanır. Türklerde yerleşik yaşamın başlangıcı "Kışlak"tır.
+ Göçebe yaşam gereği, hayvancılık ve avcılık yaparlar. Bununla beraber çiftçilikle de uğraşanlar vardır.
+ Festival ve eğlenceler bir milletin kültür özelliklerin devamını sağlar. Bahar aylarında eğlenceler düzenlerler, kurban keserlerdi. Bu da atalar kültü ve tabiat kuvvetlerine inanmadan kaynaklanırdı.
+ At göçebe yaşamın vazgeçilmez unsurudur.

DEVLET YÖNETİMİ
+ Orta Asya Türklerinde en büyük sosyal yapı Devlet (İL)'dir. Devlet boylar birliği anlamına gelen federasyon tarzında örgütlenmiştir.
+ Bağımsızlıktan ve ülke bütünlüğünden hiçbir şekilde taviz verilmezdi.
+ Türk devletlerini oluşturan temel unsurlar; Bağımsızlık-Ülke-Halk-Hükümranlıktır.
+ Bozkırda sürekli hareket halinde olan ve yer değiştiren Türkler teşkilatçı olmak zorundadırlar.
+ Yönetimi kolaylaştırmak için ülke Doğu-Batı (sağ-sol) diye ikiye bölünür. Sol tarafta hükümdarın kardeşi Yabgu unvanı ile yer alır. Yabgu içişlerinde serbest, dış işlerinde Hakan'a bağlıdır. Sağ tarafta Hakan ve Veliaht bulunurdu.
Not: Bu ikili sistem Hun Hakanı Mete tarafından uygulamaya konuldu.
+ Hakanlar devleti yönetme yetkisini Tanrıdan aldıklarına inanırlardı.(Kut Anlayışı) Gök tanrı "Kut" verdi diye inanılırdı. "Kut" kan bağı ile geçerdi. Bu durum da veraset sistemini oluştururdu. Hanedan üyeleri arasında taht kavgalarına sebep olurdu.
+ Ülke hükümdar ailesinin ortak malı sayılırdı. Bu anlayış devletlerin çok çabuk yıkılmalarının nedenidir.
+ Hükümdarlara Han-Hakan-Kağan v.s. denilirdi.
+ Hakanın görevleri;
1. Milleti bolluk ve zenginlik içinde yaşatmak.
2. Barış içinde-özgür yaşatmak.
3. Asker toplamak-Orduyu idare etmek.
4. Meclisi yönetmektir.
5. Hakan bazen yetkilerini meclislere dağıtırdı.bu nedenle Türk devletleri uzun ömürlü hanedanlar tarafından yönetildi.
+ Otağ-Taht-Tuğ-Davul hükümdarlık sembolleridir.
+ Hatun devlet yönetiminde söz sahibidir. Meclise katılır. Komşu devlet elçilerini kabul eder. Veliahtın küçük olma durumunda "Naiplik"te yapardı.
+ Veliahtın büyük evladın olması şart değildir. Hanedan içinde en kabiliyetli, başarılı olan kişinin tahta geçme hakkı vardı. Bu durumda hakanın ölümden sonra taht kavgalarına sebep oluyordu.
+ TOY-KURULTAY: devletin siyasi, ekonomik, kültürel işlerinin görüşülüp karara bağlandığı meclise denir. Bu meclise Hakana bağlı bütün Prensler ve bağlı devlet temsilcileri katılmak zorundadır. Aksi bir durum bağımsızlık ilanı olarak kabul edilirdi. Adil bir yönetim anlayışının göstergesidir. Kurultayın varlığı demokratik olma niteliği kazandırır.

ORDU
+ Bozkır yaşam şartlarından ötürü herkes asker sayılırdı. Paralı asker yoktur.
+ Ordu daimidir. Atlı askerlerden meydan gelir. At orduya seri hareket etme olanağı sağlardı.
+ Mete zamanındaki askeri teşkilatlanma kendinden sonraki Türk devlet ve topluluklarında da aynen görülür.
Not: Mete, Ordu teşkilatını kuran ve orduda onluk sistemi ilk uygulayan kişidir.
+ 10lu sistem dünyada ilk kez Türklerde görülmüştür. Batıya Avrupa Hunları tarafından tanıtılmıştır.
+ Çeşitli savaş taktikleri uygulamışlardır. Bunlardan olan "Turan taktiği" savaş stratejileri ani saldırı-geri çekilme ve pusu kurmadır.
+ Çin-Roma-Bizans-Rus-Moğol orduları üzerinde etkili oldu.

Din ve İNANIŞ
+ İslam öncesi Türkler çoğunlukla;
1. Tabiat kuvvetlerine inanma
2. Atalar Kültü
3. Göktanrı dinlerine inanmışlardır.
+ Yaşama tarzının gereği çoğunluk Göktanrı dinine inanırdı.
+ Tanrının tek olduğuna, millet yaşam verdiğine, zafere ulaştırdığına inanırlardı

Atalar Kültü: Ölmüş büyüklere ve atalar ait hatıralar, eşyalar kutsal sayılırdı.
Tabiat Kuvvetleri..: Doğada birtakım gizli güçlerin olduğuna inanılırdı.
Totemizm: En eski dinleridir. Kurttan türeyiş efsanesi bize bunu gösterir.
Şamanizm: Yaygın bir inanç şeklidir. Sihir-Büyü gücüne sahip bir inançtır. Şaman denilen din adamları vardır. Şamanizm' göre bütün iyi-kötü ruhların tesiri altındadır. Şamanlık irsidir. Babadan oğula geçer. Bazı inanışları vardır; eşikten atlamak, yeni doğan çocuğa kırmızı kurdele bağlamak, lohusa şerbeti ikramı, yağmur duasına çıkmak gibi...
Ölümden sonraki yaşama inanma: Öbür dünyada kendilerine hizmetçi olsun diye; Sağlığında öldürdüğü kimselerin resimlerini tahtalar üzerinde oyup mezara koyarlardı.
+ Bu inlerden başka: Budizm-Maniheizm-Taoizim: Uygurlar
Hıristiyanlık: Macarlar, Bulgarlar, Peçenekler, Kumanlar, Uzlar
Musevilik: Hazarlar
Müslümanlık: Oğuzlar, Bulgarlar, Karluk, Yağma, Çiğil
+ Uygurların ve Hazarların dini inanışları onların yerleşik yaşama ve ticarete önem vermeleri ile ilgilidir.

HUKUK
+ Türk hukuku töre ve geleneklere bağlı olarak ortaya çıktı. Hukuk kuralları yazılı değildir.
+ Adli teşkilat iki kademelidir;
1. Yargu: Hükümdar başkandır. Yüksek devlet mahkemesidir. Siyasi suçlara bakardı.
2. Yarganlar: Hakimler-Yargucular idare ederdi. Adli suçlara bakardı.
+ Töre hükümleri toplumun ihtiyaçlarına göre zamanla yenilenirdi.
+ Törenin değişmeyen hükümleri de vardır. Adalet, Eşitlik, İyilik ve İnsanlık
+ Suçlular oldukça şiddetli bir biçimde cezalandırılırdı.

DİL ve EDEBİYAT
+ Türkler tarih boyunca Göktürk-Uygur-Brahmi-Süryani-Arap-Latin- Kiril alfabelerini kullanmışlardır. Göktürk ve Uygur alfabeleri millidir.
+ Türkçe Ural-Altay dil ailesinin gurubundandır. Orhun kitabelerindeki anlatım zenginliği Türkçe'nin gelişmiş bir dil olduğunu gösterir.
+ En eski Türk destanları: Oğuz Kağan: Oğuzlar
Alper Tunga: İskit (Saka)
Ergenekon-Bozkurt: Göktürk
Manas: Kırgız
+ Destanlarda İstiklal-Vatan Kutsallığı-birlik ve beraberlik-kahramanlık konuları işlenir.
+ Yenisey Kitabeleri, Kırgızlara aittir. Mezar taşlarıdır. Orhun Kitabelerinden eskidir.
+ Orhun Kitabeleri: Göktürklere aittir. Türk tarihi ve edebiyatının ilk yazılı belgeleridir.
+ Bizans ve Çin kaynakları VI. yy Türk devletlerinin kendine özgü bir yazıları olduğunu belirtir.

EKONOMİ
+ Temeli hayvancılıktır.
+ Hunlar zamanında ekonomik hayat; Tarım,hayvancılık, balıkçılık, yağmacılığa dayalıydı.
+ İpek Yolu'nun ekonomide önemli bir yeri vardır.
+ Türgişler ve Uygurlar para da kullanmışlardır.
+ Hazar ve Bulgar ülkelerinden başlayıp Çin'e uzanan "Kürk Yolu" da vardır. Buradan Kürk ticareti yapılırdı.
+ Tarımda yapılmaktadır. Genellikle hububat üretmişlerdir. Kışlakta kalanlar uğraşırlardı.

BİLİM ve SANAT
+ 12 Hayvanlı takvimi bulmuşlardır. Göktürkler zamanında güneş yılı esasına dönmüştür. Her yıla bir hayvan adı vermişlerdir. 12 yılda bir dönüşüm olur. Bir yıl 12 aydır. 1 gün 12 kısımdır. 365 gün 5 saattir.
+ Uygurlar Çin'den aldıkları kağıt ve matbaayı geliştirdiler.
+ Sanatlarının temeli geleneksel göçebe yaşantıya dayalıdır. Yapılan eşyaların tümü hayvan figürleriyle kaplıdır. Bu nedenli "Hayvan Üslubu" denmiştir. Bu üslubun gelişme nedeni; tabiat kuvvetlerine inanmadır.
+ Uygurlar döneminde yerleşik yaşama geçilmesi ile evler, tapınaklar ve şehirler kurmuşlardır. Mani ve Budizm tesiri mimaride kendini gösterir. Minyatür resim sanatı gelişmiştir.
+ En önemli müzik aletleri Kopuz'dur.
+ Halı sanatı Türk kültürünün temelidir. Malzeme boldur. Çadırda yaşadıkları ve göçebe oldukları için taşıması kolaydır. Pazırık Kurganında çıkarılan halı dünyanın en eski halısıdır. Hayvan motifleri ile süslüdür.
+ Altın, Gümüş, Demir işçiliği de gelişmiştir. At'a önem verdiklerinden deri işçiliği gelişti.
+ Altın işçiliğinin en güzel örneğidir. Almaatı'dan çıkarılan "Altın Adam Heykeli"dir.

NOT: Türk tarihinin genel özellikleri:
1. Değişik bölgelerde oluşmuştur.
2. Bir bütünlük içerisinde incelemek mümkün değildir.
3. Değişik coğrafyalarda Türk egemenliğini görmek olasıdır.
4. Dünya tarihini önemli ölçüde etkilemiştir.