OSMANLI YENİLEŞME HAREKETLERİ

Ders Notudur : Prof. Dr. Abdülkadir Özcan



Osmanlı Devleti’nde bozulmalar Kanuni Dönemi’nde başlamıştır. En büyük göstergesi ise Lütfi Paşa’nın(öl.1564) Asafnamesi’ni bu dönemde yazmış olmasıdır. 16. yy’da taşradaki yöneticilere gönderilen fermanlar Adaletname (ilk I.Selim 1516). Fakat bunların etkileri kalıcı olmadı. Gerçek anlamda bozukluklar ise III. Murad döneminde başlayıp, I. Ahmed döneminde kendini iyice göstermeye başladı. (Osmanlı Rumeli’ye geçtikten sonra devletleşmiştir. )
(Kul Sistemi; yöentici zümrenin enderunda padişaha bağlı bir şekilde yetiştirilmesidir. Bu ise tüm topraklarda padişahın otoritesini yaymak içindir. )
III. Murad zam. Kul sistemindeki bozulma kendini İyice kendini göstermiştir.
III. Mehmed zam. Haçova Savaşı’ndan (1596), 30.000 asker kaçmıştır.
I. Ahmed zam. Çareler aranmaya başlar. İlk olarak Kuyucu Murad Paşa’nın tedbirleri ile başlamıştır. Kendisi Celali İsyanları’nı bastırmaya çalışmıştır. Onun zamanında celaliler sinmişler fakat sonra tekrar ayaklanmışlardır.
II. Osman zam. devam etmiştir. 17. yy.’ın ilk yenilikçisidir. II. Osman ile daha köklü çareler aranmıştır. Fakat kendisinin genç oluşu, sır tutamayışı büyük bir tepkiyle karşılanmasına neden oldu. Hotin Seferi’nde yeniçerilerin başarısızlıklarını görmesi üzerine bu tür tedbirler alma yoluna gitmiştir.
IV.Murad zam. Annesi Kösem Sultan’a yaranmak isteyen hizipler yüzünden devlet karıştı. Kendisi İstanbul’daki kabadayıları baskı altına almıştır. Aynı zamanda ilk olarak bir şeyhülislamı öldürtmüştür (Ahizade Mehmet Ef.).
Sultan İbrahim zam. Kemankeş Mustafa paşa devleti mali açıdan epey yoluna soktu. Sultan İbrahim’in israf dönemi Samur Devri.
IV.Mehmed zam. 1656 Köprülü Mehmed Paşa’nın göreve getirilmesi duraklama dönemine giren devleti dışta fetihler yapar bir hale getirmiştir. Eflak Prensi ile işbirliği yapan Fener Rum Patriği’ni öldürtmüştür.
II. Mahmud döneminde de Patrik öldürtülmüştür. Bu nedenle bugün onunn asıldığı kapı Rumlar tarafından kapalı tutulmaktadır. Fazıl Ahmet Paşa, dış meseleler ile meşgul oldu. Babasının vasiyetiyle sadrazam olna tek kişidir.Sahn-ı Seman’da müderrrsilik yapmıştır. Girit, K. Avrupa ve Ukrayna’da toprak fethleri yapmıştır. Günümüz Ukrayna’sının kurulması Osmanlı Devleti’nin oraya el atması ile olmuştur.
Merzifonlu Karamustafa Paşa, 1678 Çehrin ilk Osmanlı Rus direkt temasıdır. 1683 Viyana Kuşatması(16 yıl sürecek) Osmanlı Devleti’ni oldukça zor durumda bırakmıştır. Fazıl Mustafa paşa, iç meseleler ile meşgul olmuştur. Belgrad’ı geri aldı, aşırı vergileri kaldırdı.(Reaya: 19.yyda Hristiyanlar için kullanılmaya başlandı. Daha önce tüm halk içindi.)Risale-i Sulhiyye; Faz. Mus. P.’nın olayları gün gün yazdırdığı defterlerdir. Çok köklü ıslahatlar yoktur. Daha çok eskiyi ( Kanuni Dönemi) diriltme olarak adlandırılabilinir.
Osmanlı Siyaseti; kanuni kadim (örf) ve Nizam-ı Alem olarak ikiye ayrılır. 17.yy ıslahat hareketlerinin en önemli özelliği şahıslara bağlı olmasıdır.bu nedenle topluma mal edilememiştir ve ıslahatı yapan kişinin yaşamı ile sınırlı kalmıştır.

16.yy.
-Lütfi Paşa, Asafname,(öl.1564) atama ve tayinlerde bozukluk.
-Hasan Kafi, Usülü’l-Hikem; Arapça, batıdaki gelişmlere ayak uydurmak gerektiğini söyler.ateşli silahlar ve düzenli ordu üzerinde durur. Kendisi ilmiye mensubu idi.

17.yy.

-Ayn Ali Efendi, Kavanan-i Ali Osman; timar sisteminin bozulmasından söz eder. Askeri zümre ve yeniçerilerden bahseder.
-Hırzü’l-mülük
-Gelibolulu Ali Mustafa, Nushatü’s-Selatin; devlet adamlarına öğütler verir.
-Kitab-ı Müstetab
-Kitab-ı Mesalihü’l-Müslimin
-Koçibey Risaleleri, Sultan İbrahim’e ve Sultan Murad’a
-Katip Çelebi, Düstürü’l-Amel; devlet gelir ve giderlerinin denk tutulması üzerinde durur.
Anonim, Mizanü’l-Hak, halk arasında tartışma konusu olan şeyleri ele alır. Dini ve sosyal konular.

18.yy
Sarı Mehmed Paşa, Mesaühü’l-Vüzera ve’l-ümera; kanuni kadimin son temsilcisidir ve Lütfi Paşa tesiri görülür.
III.Ahmed 1703 Edirne Olayı-1718 Pasarofça
1718-1730 Lale Devri; Nevşehirli Damat İbrahim Paşa ile ber. İlk çağdaşlaşma ve yenileşme fikirleri
(1718; Avrupa’da ilk ekonomik krizin bitişi.1720’den itibaren sanayileşme ilk dönem(Avr. İçin) Deisim, Tanrıcılık akımı. Sadece tanrı’ya inanan bir inanç sistemi)

17. yy. Yenilikçi Vezirler

Kuyucu Murad Paşa; celeli İdsyanlarına karşı çok kan döktü. Kalıcı önlemler almadı.sindirme politikası izlemiştir.
Tarhuncu Ahmed Paşa; daha çok ekonomik alanda yenilikler yapmıştır. Kendisinin ilk bütçeyi hazırladığı söylenir. Fakat bütçe aslında Fatih dönemine kadar gider.
Kemankeş Mustafa Paşa; devleti mali açıdan epey yoluna soktu.
Fazıl Ahmed Paşa; cizye üzerinde düzenleme yaptı. Hristiyanlara klise yapma izni verdi.daha öncesinde sadece onarım yapılabiliyordu.
Amcazade Hüseyin Paşa; köprülü ailesindendir.Viyana Kuşatması sırasında göreve getirildi. Karlofça anlaşasının imzalanmasını sağlamıştır.pek bir ıslahat yapmadı. Nedeni ise III. Mustafa’nın hocası Sadullah Efendi’nin çok fazla karışmasıdır.
17. yy. İle 16.yy. ıslahatları arasındaki fark;devleti çöküntüden kurtarmak için yenilikler tepeden inmedir. 17. yy. Islahatlarınınbaşarısız olmasının asıl nedeni Kanun-ı Kadim’e dönülmek istenmesidir. Fakat 18. yy.’da bu zihniyet değişmeye başladı. Artık yüzlerini batıya çevirdiler. Bu durum Lale Devrinde daha belirgin bir hale gelmiştir. Bu dönemde Fransa ile ittifak kurulması için 28 Mehmed Çelebi Paris’e gönderilmiştir. Gakat buraya asıl gönderilme sebebi ; burada olan yeniliklerden haberdar olmaktır. Bunları rapor etmek ile görevliydi. Kendisi bnları rapor halinde sunmuştur.fakat bu dönem pek de başarılı bir dönem olmamıştır.bu dönemde yabancılara olan bakış açısı değişmeye başlamıştır. Kendilerinden daha geri olduklarını düşüşndükleri batılıların üstünlükleri kabul edilmeye başlanmıştır. Yine bu dönemde din ve gaza gibi düşüncelerin yerini dünyevi konular almaya başlamıştır. Zamanlakahvehaneler yaygınlaşmaya başladı.( kahve ilk olarak 16.yy. da osmanlıya gelmiştir.) kahvehaneler; devlet meselelerinin tartışıldığı, kamuoyunun oluşturulduğuyerlerdi. Burada daha çok siyasi dedikodular yapılırdı. Bunun öncesinde sosyal alanda insanlar kendi ibadethaneleri etrafında yoplanırken kahvehaneler ile çeşitli dine mensup kişiler burada bir araya gelmeye başlamışlardır.
Mimari; 28 Mehmed çelebi paris gezisi sırasında gördüğü binaların ve yapıların planlarını çıkarmıştır.batı tarzında ilk mimari eser III. Ahmed Çeşmesidir. Bu çeşme topkapı sarayının girşindedir. Bundan başka Valide Camii( Aksaray), Nur-ı Osmaniyye Camii, Nusretiyye Camii gibi eserler batılı tarzdadır. (Mimar Sinan; ermeni asıllıdır). Balyan Ailesi, Dolmabahçe gibi bazı yalı ve köşklerinin yaptırıcıları. Bunlar Avrupa batı tarzını getirmişlerdir. Lale Devride devlet görevlileri tarafından kasr yaptırma yarışlarına sahne olmuştur.
Osmanlı için önemli olan bir konuda Lale Devrinde bozulmaya başlamıştır. Bu da Osmanlı toplumu askeri ve reaya olarak ikiye ayrılmış bir yapıya sahiptir. Osmanlı yüzyıllarca bunların birbirine karışmaması için çaba harcamıştır. Fakat bu olgu Lale Devrinde bozulmuştur.
ÖNEMLİ:Islahat ile ilgili ilk resmi belge 1718 Pasarofça Anlaşmasından sonra yazılmış olan bir konuşma zabtıdır(TAKRİR). Günümüze vakayinüvis Esad Efendi Tarihi’nden ulaşmıştır. Bu konuşma bir müslüman ve bir gayrimüslüm arasında geçmektedir. Muhtıra niteliğindedir. Nevşehirli İbrahim Paşa’ta sunulmuştur. Bununla ilgili olarak bkz.Faik Reşit Unat, Belleten. Tartışmada müslüman Osmanlı Rejimi ve İslamı savunmaktadır. Gayrimüslim kişi ise bununla beraber batıdaki yeniliklerinde alınması gerektiğini ekler. Eserin ilginç tarafı ıslahat yapılmas fikrinin bir batılı tarafından öne sürülmesidir. ( Osmanlı’da yenilikler öncelikle askeri alanlarda yapılmış daha sonra sosyal alanda uygulanmıştır. Osmanlı devleti 16. yy’ın sonlarına kadar batıdaki gelişmelerden haberdar durumdaydı.17. yy.’da bu bırakılmıştır.)

DIŞARIDAN GELEN ISLAHATÇILAR
Protestan De Rocnefort
1717 yılı sonlarında gelmiştir. Osmanlı devletine katolik zulmuünden kaçarak gelmiştir. XIV. Louis döneminde katoliklik hariç diğer mezhepler yasaklandı. İbrahim Paşa ile hörüşmeler yapmıştır. Kendisi , Bab-ı Ali Hizmetinde Bir Fen Kıtası Kurulması Üzerine, adlı bir rapor yazmıştır. İlk defa Osmanlı Askeri Teşkilatı dışında bir askeri yapıdan söz ediliyordu. Kurmak istediği kıtada fen=teknik subaylar yetiştirecekti. Kendisi Protestan idi(Huquenot). Askeri alanda ileri düzeydeydiler.devşirmeye dayalı atlı teşkilat kurmuşlardır. Rivayetlere göre ilk defa Nizam-ı Cedid tabirini kullanmıştır. Kanun-ı Kadim’in yerini Nizam-ı Cedid fikri almıştır. Kendisi kabul görürse bir subay mektebi açmak istiyordu. Protestanlık’ın katoliklikten daha çok müslümanlığa benzediğini söyler. Kendilerinden müslümanlara zarar gelmeyeceğini söylemiştir. Yine Osmanlı Devleti’nin mali sıkıntısını giderebileceğini söylemiştir. Avrupa2nın Osmanlı Devleti’nden ucuza hammadde alıp karşılığında işlenmiş malı çok daha fazla satması üzerinde durur. Damat İbrahim Paşa onun görüşlerini Divan-ı Hümayun’a taşıdı. Fakat bu prıje uygulanmamıştır. Nedeni de osmanlı’da yaygın rüşvetçilik, kayolik ve Fransız taassubu...( 1713-1716 yılları arasında Damat Ali Paşa kapütülasyonları kaldırma girşimlerinde bulunmuştur. Fransa bundan büyük ölçüde tedirgin olmuştur.) I.Mahmud zamanında kapütülasyonlar daha da yaygın hale getirilmiştir.

Müteferrika İbrahim
Macaritan’ın Elder Bölgesi’nde yetişmiştir.kurduğu matbaa ile aydınlatıcı raporlarını Osmanlı Devlet idarecilerine sunmuştur. Askeri düzenin bat tarzında düzenlenmesi gerektiği yönünde fikirler öne sürmüştür.Takrir’in yazılmasında etkisi olmuştur. Geleneksel düzen yerine yeni düzeni savunmuştur. Ailesi Macar ve Kalvenist( Protestan) kökenli idi. Tökeli İmre’nin ayaklanması sıarasında Osmanlı’ya esir düşmüştür. Müteferrika onun görevinin adı idi. Daha sonra Hacegan olmuştur. 170 yılında Risale-i İslamiyye adlı bir eseri vardır. Bu eseri katoliklik , papalık ve teslise karşı çıkmaktadır.bu bir tür tartışma kitabıdır. Teslisi reddednlere Unitarius (Birleme) denir. Bu inanç hristiyanlıktan ziyade müslümanlığa yakın İspanya’da doğdu. Michael Servetus taraf. Bunlar inançlarını Avrupa da iken saklamalarına rağmen Osmanlı’ya kaçınca açığa çıkardılar. Gizli mekteplerinde bunu yaydılar. Servetus’a göre Katoliklik İncil’i bozmuştur. Kendisi Biblica Sacra (Kutsal Kitap) yazmıştır. Bu kitabı yasaklanmıştır. Müteferrika’nın Risalesinde bu kitaptan alıntılar vardır. Baskıcı Habsurg’dan kaçıp Osmanlı’ya geldi. Matbaacı, coğrafya bilgisi zengin ve akli ilimlerin tüm alanlarında bilgi sahibi idi. Din-Devlet ayrımını ve inanç özgürlüğünü savunan bir kişidir. Ansiklopediks Bilgin’dir (Katip Çelebi gibi.). katip Çelebi’nin eserleri ne eklemeler yaptı. Batı ve Çarlık Rusya’sı hakkında bilgi sahibi idi. 1692’de müslüman oldu.
Usulü’l-Hikem fi-nizamir-ümen
Patrona Halil Ayaklanmasından hemen sonra yazılmıştır. Yenilikçi fikirler Lale devrinden sonra da devam etmiştir. Osmanlı Devleti bozulma ve Avrupa Devletleri’nin güçlenmesinin nedenleri üzerinde durur. Neler yapılması gerektiğini söyler. Monarşi, Aristokrasi ve Demokrasi üzerinde durur. Daha çok olarak da Demokrasi. İngiltere ve Holllanda’yı örnek gösterir. Avrupa Kanuni nizamlarını anlatır. Dayandıkları temel güçlerden bahseder. Osmanlı’nın nasıl zayıfladığını ve batıdaki çekişmelerin takip edilmesi gerektiğini anlatır. Amerika’nın keşfinin önemini vurgular. Fizik, astronomi, ve coğrafaya bilmenin önemi üzerinde durur. Avrupa’nın gelişmesine karşı osmanlı Dünyası’nın derin bir cehalet içinde olduğunu söyler. Günün birinde Osmanlı’nın Avrupa’nın himayesi altına gireceğini söyler. Çar Petro’yu yenilikçililk konusunda örnek göstermiştir. Bunlar yapılmazsa Osmanlı’nın Rusya karşısında güçsüz kalacağını söyler. Hep Nizam-ı Cedid kavramını kulllanır. Kendisi Latince’yi çok iyi biliyordu. Bazılarına göre Commentarii Dellici’ yi o çevirmiştir.
Monte Uccoli İsveç’e esir düşen biridir. Asıl önemi Köprülü Ahmet Paşa’ya karşı 1664 yılında Gutar Savaşı’nı kazanmıştır. Bundan sonra Hristiyanlar’ın Kahramanı ünvanını almıştır. Osmanlı ile yaptığı savaşlar neticesinde yeni teknikler geliştirmiştir. Osmanlı’dan iyi teknikleri alıp kötüleri de eleştirmiştir. Kendisi Osmanlı Ordu Yapısı hakkında bilgi vermiştir. Devşirme Sisteminden övgüyle söz ediyor. Osmanlı’nın silah tekniklerinin geri kalmış olduğunu ekler.topların yetersizliği üzerinde durur( iri, gösterişli, hareketsiz). Saf düzenlerininde geri kalmış olduğunu ekler.
Koca Sekbanbaşı Rissalesi
III. Selim zam. Nizam-ı Cedid’den sonra yazılmıştır. Yazarı belli değildir. Monte Uccoli etkisi vardır. ( genellikle devlet ile ilgili eleştiri vs. Yazanlar kimliklerini saklama gereği duymuşlardır). Osmanlı savaş tekniklerini eleştirir. Batı’dan askeri konularda yararlanılması gerektiğini savunur. Coğrafi bilgi eksikliğinden bahseder. Sonuş olarak askeri sistemin bozulmasını açıklar ve reayanın birbirine karışması olarak gösterir.
İlk Türk Matbaası
İstanbul’da II. Beyazıd dön.matbaacılık vardı. Ermeni, Rum ve Yahudiler arasında kullanılmaktadydı. Müteferrika ilk tüürk matbaasını kuran kiş olarak bilinir. Matbaa onun doğum yeri olan erdel bölgesinde gelişmişti. Matbaacılık üniteriusçular arasında büyük kabul görmüştür. Biblica sacra’yı basıp dağıtıyorlardı. Müteferrika da orada öğrendi. 28 Mehmet Çelebi paris’e elçi olarak gittiği sırada yanında oğlu Said Efendi’yi de götürmüştü. O da orada matbaayı işnceleme olanağı buldu. Çelebi paris’te grdüğü yeni tekniklerden bahseder. Askeri okul, sanat, rasathane, karantina uyg., park, tiyatro ve opera vs. Den söz eder. Said efendi daha sonra matbaa konusunda Müteferrika’yı bulur. Şeyhülislam izin verince dini eserler dışında olan eserler basılmaya başlandı.vankuli lügatı ilk basılan eserdir. Girişinde vesletü’t-Tıbaa adlı bir risale? Vardır. Ulemada 11 kişi matbaa ile ilgili Takriz (övgü) yazmışlardır.