ARTUKLULAR (1102 – 1409)

Ünlü Selçuklu komutanlarından Artuk Bey, Sultan Alp Arslan’ın yanında Malazgirt Savaşı'na katıldı ve Anadolu'nun fethinde büyük yararlılıklar gösterdi. Artuk Bey Suriye Selçuklu Sultanı Tutuş'un hizmetine girdikten sonra Kudüs'e vali (yönetici) olarak gönderildi. Onun ölümünden sonra oğulları Sökmen ve İlgazi de Kudüs'ü yönetmeye devam ettiler.
Fatımîlerin Kudüs'ü işgali üzerine (1098) Sökmen ve İlgazi, Güneydoğu Anadolu bölgesine gelip yerleştiler. Burada Artuklular üç kola ayrılarak hüküm sürdüler.

a) Hasan Keyf-Amid (Diyarbakır) Artukluları (1102–1231)
1. Artuk Beyin oğlu Sökmen Bey tarafından 1102 yılında Diyarbakır'da kuruldu.
2. Bu beyliğin merkezi önceleri Hasan Keyf iken daha sonra Diyarbakır'a (Amid) taşındı.
3. Sökmen Bey 1105 yılında ölünce, önce İbrahim sonra Davud beyliğin başına geçti. Davud döneminde Harput, Palu ve Siirt çevresi ülke topraklarına katıldı. Davud'un ülke sınırlarını genişletme politikası üzerine Mardin Artukluları ile Musul Atabeyliği harekete geçtiler. Davud bu iki kuvvet karşısında tutunamayıp yenildi.
4. Hasan Keyf Artukluları son hükümdarları Mesut’un ölümünden sonra 1231 yılında Eyyubiler tarafından yıkıldı.

b) Harput Artukluları (1185–1234)
Harput, Artuklu hâkimiyetine 1112'de Belek Gazi'nin bu bölgeyi fethetmesiyle girdi. Burası daha sonra Hasan Keyf Artuklularının kontrolünde kaldı.
Mardin Artuklularından İmadeddin Ebu Bekir 1185 yılında Harput' u alarak burada Harput Artukluları Beyliği'ni kurdu.
Zamanla Moğol ve Eyyubîlerin egemenliğinde yaşayan Harput Artuklularını 1234 yılında Anadolu Selçuklu Sultanı I.Alâeddin Keykubat ortadan kaldırdı.

c) Mardin Artukluları (1108–1409)
Mardin Artukluları 1108 yılında Artuk Beyin oğlu İlgazi tarafından Mardin merkez olmak üzere kuruldu.
Bu kol en güçlü ve en uzun ömürlü Artuklu kolu oldu.
Artuk bey’in diğer oğlu İl-Gazi tarafından Mardin’de kurulmuştur.
İlgazi, Haçlılara karşı başarılı savaşlar yaptı. Antakya Prensliği yönetimindeki Haçlı ordusunu bozguna uğratarak Halep şehrini ele geçirdi. Gürcüler üzerine sefer yaptıysa da başarılı olamadı.
Ölümünden sonra başa geçen Timurtaş, beyliğin sınırlarını korudu. 1114’te Urfa’yı Haçlıklardan alması İslam dünyasında sevinçle karşılanmıştır.
Ancak daha sonra gelen beyler döneminde Mardin Artukluları iyice zayıfladılar. Güçlü devletler arasında bulunan Mardin Artukluları , Eyyubiler ve Selçukluların hakimiyetini tanımışlardı. 1243’te ise İlhanlılar’a bağlandılar.
Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf, Mardin Artuklularını 1409 yılında ortadan kaldırdı.

Beyliğin Önemi
1. Artukluların hüküm sürdüğü alanlarda Türkmenlerin dışında yabancı milletler de yaşıyordu. Artuklular değişik kültürlere karşı hoşgörülü davrandılar.
2. Yaşadıkları toprakların Mısır, Suriye ve İran yolları üzerinde bulunmasından dolayı bölgede ekonomik ve kültürel faaliyetler son derece gelişti.
3. Başa geçen hükümdarlar, imar faaliyetlerini ve tarımsal üretimi desteklediler.
4. Pek çok merkezde saray, cami, türbe, çarşı, hastahane, kale, köprü ve imaret yaptırdılar. Diyarbakır'da yaptırılan Artuklu Sarayı, dönemin en ünlü mimarî eserlerindendi.
5. Artuklular döneminde Batman suyu üzerinde yapılan Malabadi Köprüsü, bugün bile kullanılmaktadır.
6. İlk Artuklu medresesi, İlgazi tarafından Halep'te inşa ettirildi.
7. Günümüzde hâlâ ayakta olan Mardin Ulu Camii de Artuklu döneminin önemli eserlerindendir.