İkiztepe Kazısı

Kızılırmak'ın denize döküldüğü yerde iki büyük, iki küçük tepeden oluşur İkiztepe. Hint-Avrupa kökenli Anadolulu bir halkın yaşadığı İÖ 3200 lerde başlayan ve 2100 lere kadar kesintisiz 1100 yıllık zaman dilimi içinde sürekli yaşanmış bir İlk Tunç Çağı yerleşmesi. Kafkasya'dan Balkanlara kadar geniş bir alanda kültürel ve ticari ilişkiler kuran, arsenikli bakırdan silahlar ve dokuma kumaşlar üreten İkiztepeliler, 4 bin 500 yıl önce kafatası ameliyatı yapacak kadar da gelişkin tıp bilgisine sahiplerdi.

Karadeniz kıyısında Sinop ve Bafra burnu dışında yurdumuzda güneşin denizden doğuşunu görebileceğimiz fazla bir sahil yoktur. Marmara'da Tekirdağ- Gelibolu sahili ile Akdeniz'de Kemer sahilleri dışındaki bölgelerde güneş ya arkanızdan doğar ya da sahile paralel olarak geçer gider. Anadolu'nun tam ortalarında, kıyısı olmayan bir coğrafyada devlet kurmuş Hititler için güneş karadan yükselmekteydi. Ancak çivi yazılı bir Hitit metninde "biz güneşin denizden doğduğu yerden geldik" diyorlardı. Önceleri Hititolog bir kısmı bu halkın doğuda Kafkaslar ile Hazar denizinin batı kıyılarından gelmiş olabileceğini düşündüler. Orada da güneş denizden doğuyordu. Diğer bir grup bilim adamı için ise Romanya sahilleri daha uygundu. Hititler'in Balkanlar'dan gelmiş olabileceğini öne sürdüler. Ayrıca konuştukları dilin Hint-Avrupa gurubuna bağlı olduğunu anlayan bilim adamları yukarıdaki tanımdan yola çıkarak yeni teoriler geliştirdiler.

Hititler'in İÖ 2000 yıllarında, Anadolu'nun ortasında birden bire çıkışlarını başka türlü açıklayan olmuyordu. Zaten yakın tarihlere kadar ne zaman bulunan bazı yeni kanıtlar daha önce bilinenlere uymuyorsa, hemen bir göç dalgasıyla her şey yerli yerine oturtuluyordu. Öyle ki eski kavimlerin çanak çömlek yapmak, sonra da bunları kırıp, toprağa gömüp başka yerlere göç etmekten başka bir iş yapmadıkları izlenimini edinebilirdiniz. Son dönemlerde yapılan, özellikle dil bilimsel çalışmaların sonucunda çok daha tanımlanabilir bir ilk çağ insanı ortaya çıkmaya başladı. Tarihte çeşitli nedenlerle göçler olduğu kesindi (Zaten hala da olmaya devam ediyor). Ama bu sanılandan çok daha küçük boyutlu olmalıydı ve gözlemlenen pek çok gerçeğin gayet güzel başka açıklamaları da olabilirdi. Örneğin Hititler'in Anadolu'ya dışardan gelmemiş olmaları gibi. Çünkü (eğer bu teze inanırsanız) Hititler zaten hep Anadolu'da yaşıyorlardı. Tek yaptıkları, İÖ 2000 civarında güneşin denizin üzerinden doğduğu Bafra-Sinop arasındaki dağlık sahil şeridini bırakıp, Kızılırmak vadisini takip ederek Bugünkü Çorum civarına gitmekten ibaretti.

Bu teoriyi ilk kez Prof. Dr. Önder Bilgi'den duyduk ve çok heyecanlandık. Çünkü ilk çağ tarihinin bir bölümünün toptan değişmesi söz konusuydu. Sadece Hititlerin Anadolu'nun içinden çıkmış bir kavim olmasını getirmiyor, buna bağlı olarak da bütün Hint-Avrupa dil ailesinin ilk ana yurdunun Anadolu'nun da bu sınırlar içinde olabileceğini de öne sürüyordu.

Hem sürdürmekte olduğumuz doktora çalışmasının, hem de 2001 yılı kazı dönemi buluntularının fotoğraflarını çekebilmek için Eylül ayının ilk günlerinde kendimizi Bafra ilçesinde bulduk. İkiztepe kazısı 1974 yılından beri sürdüğü için artık ilçeyle bütünleşmiş. Önder Hoca'nın da dediği gibi, ilk sorduğumuz kişi bize yolu bir güzel tarif etti. Bafra'ya gelir gelmez İkiztepe kazısını kime sorarsanız gösterirler demişlerdi.

Gerçekten de önümüze ilk çıkan pastaneye sorduk ve ayrıntılı bir tarif aldık. Çeyrek asrı aşan bir süreden sonra burada İkiztepe kazısını bilmeyen herhalde kalmamış. Görünüşe bakılırsa hemen herkes de elinden geldiğince İkiztepe'yi önemsemeye gayret ediyor. Batıya doğru Bafra'dan çıktık. Çok tipik bir beton köprüyü geçtikten sonra "İkiztepe" tabelasından sağa saptık. Birkaç sormanın ardından da yaşlı çam ağaçlarının arasındaki iki katlı kazı evinin bahçesine geldik.

İkiztepe 1944 yılında Samsun yakınındaki Dündar Tepe'de kazı yapan arkeologlar tarafından bulundu. İlk sistemli kazılar ise Türk Tarih Kurumu adına Bahadır Alkım tarafından 1974 yılında başlatıldı. 1981 yılında bu yana ise İstanbul Üniversitesi ile Kültür Bakanlığı adına Prof. Dr. Önder Bilgi tarafından yürütülüyor. Buraya İkiztepe denmesine rağmen aslında ikisi büyük olmak üzere 375 x 175 m ölçülerindeki bir alana yayılmış dört tepe söz konusu. En büyük ve en yüksek olan birinci tepe Bafra ovasından yaklaşık 30 m kadar yüksekte. Diğerlerinin yükseltileri ise sırasıyla; ikinci tepe 22.5 m, üçüncü tepe 12.5 m, ve dördüncü tepe 16 m.

Aslında arkeolojik kazılar çok keyifli yerlerdir. Öğrenciler, bilim adamları, sadece arkeolojik kazılarda rastlanan bir neşe, heyecan ve enerji içinde çalışırlar. Her şey toz pembe değildir ama, onca genç insanın enerjisi ve sevinci, deneyimli hocaların bilgisi bir şekilde ortamı, en azından bizim gibi kısa süreliğine dışardan gelenler açısından, çok çekici hale getirir. Yıllanmış bir kazının, düzeni çoktan oturmuş güzel bir kazı eviydi. Daha birkaç gün öncesine kadar ortalıkta koşturan, kazan, temizleyen, inceleyen öğrencilerin çoğunluğu gitmiş. Geride bir kaç öğrenci, asistan Dr. Şevket Dönmez, Önder Hoca, Bakanlık Temsilcisi Jale Hanım ile aşçı Yılmaz ve şoför Necati beyler kalmıştı. Aslında ortalık daha kalabalıkken gelmeyi tercih ederdik. Ancak bu yıl ele geçen tüm eserleri bir arada görüp, çekebilmemiz için sezonun sonunu beklememiz gerekti. Artık ortama harika bir huzur hakim olmuştu. Kazı evinin etrafında büyüyen çam ağaçlarının rüzgarda çıkardıkları sesten başka bir şey duyulmuyordu.

İkiztepe kazısı ülkemiz Karadeniz sahillerinin en eski ve en uzun süreli kazısı. Zaten bölgede yapılan arkeolojik çalışmaların sayısı da son derece az. Yakın zamana kadar bu bölgenin tarih öncesi çağlarda fazla bir harekete tanık olmadığı sanılıyordu. Oysa İstanbul Üniversitesi Bilim adamlarından Prof. Dr. Önder Bilgi başkanlığındaki bir grup tarafından yapılan yüzey araştırmaları ve müze çalışmaları sayesinde şimdilerde anlıyoruz ki Karadeniz'e has yoğun bitki örtüsü ve aşırı nemli ortam çok eski çağların kanıtlarını hem gizliyor hem de hızla yok ediyor. Kısaca söylemek gerekirse Gaziantep-Urfa yolunda giderken bir bakışta yedi höyük, Trakya'da Kırklareli'ne ilerlerken sayamadığınız kadar tümülüs gördüğünüz gibi Karadeniz sahilinde herhangi bir arkeolojik kalıntıyı bir bakışta tanıma şansınız çok zayıf. Ayrıca, arkeoloji deyince aklınıza Efes'in tiyatrosu, Didim'in Apollon tapınağı gibi devasa yapıtlar geliyorsa bir höyükten etkilenmeniz de nerdeyse imkansız. Ancak şimdi bu çelimsiz tepecikler geçmişi yeniden yazdırıyorlar ve konuyla ilgilenenleri de çok derinden etkiliyorlar.

Güneşin batmasına az kalmış olmasına rağmen Prof. Dr. Önder Bilgi bizi yakındaki höyüğe götürdü. Çevreden biraz daha yüksek, insan yapısı bir tepenin üzerindeydik. Höyüklerin nasıl oluştuğu anlamak insana başta çok zor geliyor. Küçük bir mahalle düşünün, hep aynı yerde binlerce yıl kalıyor. Ve nesilden nesile evler yenilenirken yere düşen kerpiç, toprak ve diğer çöpler yüzünden yavaş, yavaş çevreden yükseliyor. Bu tepeyi yukardan dikkatli bir şekilde kazmaya başladığınızda ise zamanda geriye doğru bir yolculuğa çıkıyorsunuz. Birbirlerinden sadece bir metre ayrı duran iki tabaka arasında yüzlerce yıllık zaman farkları bile olabiliyor. Dört tepeden ilk üçünde ana toprağa kadar inilmiş. Bunun anlamı; daha derine yapılacak kazılarda artık arkeolojik değil olsa, olsa jeolojik bilgiler edinileceği. Kısacası buraya ilk insan yerleştiğindeki toprağa ulaşılmış.

Önder Hoca ile birlikte höyüğü gezerken hem burayı onun rehberliğinde tanımanın ayrıcalığını yaşıyor hem de son çıkan "Orta Karadeniz Bölgesi Madencileri" kitabında yazdığı konuları dinliyorduk. Hoca İÖ 2100 öncesi metal eserlerin, % 90'nın Orta Karadeniz Bölgesi dışında benzeri olmaması nedeniyle, bu bölge halkının dışarıdan gelmediğine inandığını söylüyordu. Daha sonra Samsun Müzesi'nde göreceğimiz hem teşhirindeki eserlerinin güzelliğinden hem de depolarındakilerin çokluğundan bu küçücük höyükten çıkanlar konusunda gerçekten hayrete düşecektik. Daha dün yapılmış gibi duran metal eserleri, özelikle de bronz mızrak uçları, Anadolu'daki en güzel pişmiş toprak insan figürinleri, harika kaplar, meyvelikler ve akıl almaz sayıdaki dokuma tezgahı ağırlıkları, ağırşakları, ve tarama fırçaları. Sadece salonlardakilerin değil de depodakileri de hesaba katınca karşımıza metale çok güzel şekil verebilen, ciddi bir dokuma sanayiine sahip, kendine has bir inanç sistemi olan büyük bir uygarlık çıkıyordu. Tepe II'de yapılan çalışmalarda yerleşim tarihinin İÖ 4300 yıllarına kadar uzandığı anlaşılmıştı. İkiztepe'deki yerleşme kesintisiz olarak İÖ 1700'e kadar devam ediyor. Anadolu'daki Hitit krallığının kurulmasına denk gelen bu tarihte yerleşim terk ediliyor. Bin yıldan fazla sessiz kalan İkiztepe İÖ 650 - İÖ 30 arası tekrar kesintisiz bir yerleşime sahne oluyor. Tepe I'de höyüğün ikinci iskan dönemine ait, tümülüs tipi, iki odalı ve dramoslu bir mezar bulunuyor. Antik çağda soyulduğu için mezarın kime ait olduğu bilinmiyor.