Kapadokya

Yerleşik hayata geçişten itibaren, yerleşim birimleri arasında, temel ihtiyaçların karşılanması için ticaret ve benzeri ilişkiler doğmuş ve ihtiyaç duyulan temel maddelere sahip olan ve üreten birimler her devirde önemli merkezler haline gelmiştir. Eski Bronz Çağı (M.Ö.3200-1950) sonlarında, Asurlu tüccarlar Kızılırmak yayı içindeki bölgeye "Hatti Ülkesi" derlerdi. Kuzey Mezopotamya'daki Asur şehri tüccarları İç Anadolu'da geniş ve etkili bir ticaret ağı kurmuşlardır. (M.Ö. 1950-1750) Bu ticaret ağının merkezi Kayseri yakınındaki Kültepe-Kaneş'dir. Bıraktıkları onbinlerce pişmiş topraktan ticaret mektuplarında dokuz büyük ticaret merkezinin ve yüzlerce küçük şehrin isimleri görülür. Bunların arasında Nenessa'yı da görmekteyiz. Bunun yanında Aksaray'dan Kayseri'ye giden doğal ana yollardan birisi Kızılırmak kenarıdır. Hititler zamanında iskân gördüğüne dair bilgiler vardır. Ancak Asur tabletleri bugün Nevşehir sınırları içinde bulunan Avanos hakkında değerli tarihi kanıtları sunmakta ve Nevşehir bölgesinin tarihini Avanos'un tarihini takip ederek bilebilmekteyiz.
J.C. Gardin ve P.Garelli; M.Ö.19. yüzyılın başlarına ait, Asurlular'ın ticaret yollarını incelerken, ticari sınırların İncesu, Aksaray, Konya, Bor, Niğde ve Ereğli bölgelerine kadar uzandığını tesbit ettiklerinde, Nenessa ve Waşhania'nın bu bölgenin sınırları içinde olduğunu gördüler. Ayrıca tabletler, iki Asurlu tüccarın Kaneş'ten (Kayseri-Kültepe) Buruşhattum'a (Acemhöyük) dört günde gitmek için sürekli Waşhania, Nenessa ve Ullama'da geçtiklerini yazmaktadır. 1926'da da dilbilimcisi Emile Forrer, Boğazköy Hitit Kraliyet Arşivleri'nde yaptığı araştırmalar sırasında bir tablette Zu-Winassa şehrinin adını okudu. Zu-Winassa Hitit, Nenessa Asur dilinde ayın şehri işaret ediyor olmalıydı. Nenessa, (veya Nıssa'lı Gregoir'in bahsettiği St. Vanot) N.Therry'nin çalışmalarına göre Venessa ve Avanos'a dönüşmüştür. Osmanlı belgelerinde Avanos, "Enes, Uvenez, Evenez" olarak geçer.
M.Ö. 2000 yıllarında orta Anadolu'da şehir devletlerini görmekteyiz. Bu devirde Hititler Orta Anadolu'ya yani Hatti ülkesine gelerek M.Ö. 1750 yıllarında hakimiyet kurmuşlardır. M.Ö. 1200 yıllarında Trakya'dan gelen kavimler ve Akdeniz-Ege kavimleri Homeros'un destanlarına konu olan Troia'ye ezerek Hitit İmparatorluğu da yıkmışlardır. Anadolu bu istilalarla 400 yıllık karanlık devre gömülmüş ve bölgeye Frigler sahip olmuştur.
M.Ö. 800 yıllarında Hitit Tabal krallığının tekrar bölgede görüldüğüne tanık olmaktayız. Tabal krallığı at yetiştiriciliği ile şöhret kazanmış ve M.Ö. 700 yıllarında ortadan kaldırılmıştır. Bu krallığın merkezi Bor civarındaki Tuvanna (Tıana-Kemerhisar)dır. Kappadokia bölgesinin ilk halkları Hattiler, Luviler ve Hititler'di. Bu bölgede I.Ö.III. binyıl sonuyla ikinci binyıl başlarında Asurlular ticaret kolonileri kurmuşlardı (Asur ticaret kolonileri çağı). Kültepe'de (Kaneş) bulunan ve "Kappadokia tabletleri" diye adlandırılan Asurca çivi yazılı tabletler (I.Ö. ikinci binyıl başı) Anadolu'nun ilk yazılı belgeleridir. Tabletler üzerinde yapılan çalışmalar ve yazının okunması, bunların Asurlu tüccarlara ait olduğunu ortaya koydu. Dönemin toplumsal ve siyasal yaşamına ışık tutan bu tabletler aslında ticari ve ekonomik sözleşmelerdi. Bu belgelere göre bu dönemde Orta Anadolu'da, merkezi bir yetkiye bağlı olmayan, küçük yerel krallıklar, beylikler vardı. Bunlar genellikle küçük bir bölgeyi ellerinde tutuyor ve barış içinde yaşıyorlardı.
Dönemin en önemli kenti olan Kaneş (Kültepe), Anadolu'daki ticaret etkinliğinin merkeziydi. M.Ö. IX, yüzyılın ikinci yarısında çok genişleyen Tabal Krallığı bölgeyi tamamen ellerine geçirmişlerdir. Hacıbektaş-Karaburna, Topada (Acıgöl), Gülşehir-Sıvasa (Gökçetoprak) da çıkan hiyeroglif kaya yazıtları bunu göstermektedir. Hitit İmparatorluğu'nun çekirdeğini oluşturan bölge daha sonra Phrıgialilar'ın, Persler'in egemenlik alanına girdi. Bundan sonra bölge Kimmerlerin, İskitlerin istilasına uğramış, M.Ö.700 yılından hemen sonra Lidya, Med ve Pers imparatorluklarının egemenliğine girmiştir. VI. yüzyıldan itibaren Nevşehir ve yöresinin Lidyalıların egemenliğine girdiğini görüyoruz. VI. yüzyılın ortalarında Lidya kralı Cresus, Pers ataklarını durdurmak için Kızılırmağı geçer. (M.Ö. 575-546) Cresus'a ırmağı aşmanın çaresini Miletoslu Thales göstermiştir. Tarihçi Heredot bunu şöyle anlatıyor; "O sırada onun konak yerinde bulunan Thales, derin bir hendek kazdırttı, konak yerinin üst yönüne doğru ve yarım ay biçiminde; öyle ki eski yatağından sapan ırmak konak yerinin ters yönünden giriyor ve çevresini dolandıktan sonra gene ilk yatağına dönüyordu; ve böylece ikiye bölünmüş olan ırmağı aşmak daha kolay olmuştu." Bu savaşta Creus'un yenilmesiyle yöre Perslerin (Ahamenid) eline geçer. Persler, halkı göçe zorlamadılar. Ancak, büyük toprakların yönetimini Pers kökenli asker-soylulara, halkın yerel dinsel önderlerine bıraktılar. Buralarda yerel kültür Pers kültürü kaynaştı; Heradot Perslerin kültürel yapısını ise şöyle anlatır; "tanrı heykeli, tapınak, sunak gibi şeyleri yapmayı bilmezler; kurbanları dağ başlarında keserler ve Zeus dedikleri de tanrısal gök kubbedir. Güneşe, aya, toprağa, ateşe, suya ve rüzgara da kurban adarlar". Persler'in ateş kültü özellikle Kappadokia bölgesinde önem kazandı, volkanik Argaios (Erciyes) dağı, bu kült için çok uygundu. Pers tanrılarının, diğer dinlerin tanrıları gibi; tam manada tapınakları yoktu. Buna karşın kutsal alanları vardı; bölgeye serpilmiş bir halde bulunan kutsal alanlar, çok sayıda ateşgede tekkelerine bağlı bulunuyorlardı. Yunan müellifleri bu kutsal alanlara Pırhethee ve rahiplere de Pıree yani ateşyakıcı demişlerdir. Zend dilinde bu rahiplere Atharvan yani ateş rahibi deniliyordu. Ateşgedeler, kutsal alan dahilinde yüksekçe bir yerde, içinde hiç sönmeden ateş yanan kül ile kapalı bir taş kovuktan ibaretti. Arkalarına uzun beyaz roplar, başlarına uçları dudaklara kadar uzayan yün külahlar giyen Atarvan (mugrahip)lar her gün ellerinde bir deste çalı olduğu halde kutsal alana girer ve ateşgedenin dibinde bir saat kadar ilahi okurlardı. Bazan kurban olarak içkiler sunar, yahut hayvan keserlerdi. Kurban takdim eden, bu iş için tahtadan bir balyoz (billot) kullanırdılar: "Demir istimali şiddetli memû idi..." Pers dilinin Kapadokya'daki kutsal alanlarından en önemlisi Zela (Zile)de idi. Starbon Zela kutsal alanının, adlarını Anaitis,Omanos ve Anadates diye kaydettiği popüler üç tanrıya hasredilmiş olduğunu Ord. Prof. Günaltay, özellikle belirtir. Perslerin ateşe tapma inançları Kapadokyalılar tarafından kolaylıkla kabul gördü. Bilhassa Persler inanç kavramlarını destekleyen kusursuz bir coğrafyayla karşılaştılar. Ateş ve volkanlarla kaplı bu bölge inançları için ideal bir manzara oluşturuyordu. Bu bağlamda tarihçiler M.S.IV. yüzyıllara dek uzanan ateş tanrısına adanmış mabedlerin varlığını açığa çıkarmışlardır..
Persler zamanında bölgeye "Kapadokya" denilmeye başlanmış ve burada Kapadokya Satraplığı (eyaleti) tesis edilmiştir. Pers döneminde Kapadokyada hayvancılığın çok gelişkin olduğunu ve yıllık 360 talent vergi olarak Perslerin 1.500 at, 2.000 katır, 50.000 koyun aldıklarını bilmekteyiz. Kıyılardaki ticaret ve para ekonomisine karşın, iç kesimlerde kapalı bir kara ticareti egemen oldu. Ekonomik olanakları sınırlı kalan Pers devleti, gücünü giderek yitirdi. Ord. Prof Günaltay'a göre; "İran fethi esnasında, münbit topraklar ordu ileri gelenlerine verilmiş; köylüler toprağa bağlı köle durumuna düşürülmüşlerdi. Pers asilzadeleri, debdebeleri, av eğlenceleri, safahat hayatları yüzünden servetlerini kaybedince köylülerini Yunanlı veya Romalı esircilere satarlardı. Yalnız tapınakların köle (serf)leri alınıp satılamazlardı. Bu olaylar, pek eski zamanlarda yani Kültepe tabletleri devrinde Mezopotamya'dan gelmiş olan medeniyetin bu yüzden tamamiyle ortadan kalkmış olduğunu pek güzel anlatmaktadır. Bu gibi sosyal facialar yüzünden Kapadokyalılar milli geleneklerini unutmuş, buna karşı İyonıa medeniyetini de temessül edememişlerdi."
Makedonya kralı genç İskender, M.Ö 334 ve 331'de Pers ordularını ard arda bozguna uğratarak büyük imparatorluğu çökertti. Bu huzur Makedonyalı Büyük İskender'in (M.Ö. 333-323) doğu seferi ile son bulur ve bu huzursuzluk İskenderin generalleri ve onların mirasçılarının sürekli savaşları ile devam eder. İlk tarihi bilgilerimize göre Avanos M.Ö.332 yılında Büyük İskender'in teğmeni Eumenes tarafından kurulmuştur. İskender'den sonra Kapodakya'da merkezi Kayseri (Mazaka) olan Kapodakya Krallığı kurulmuştur. Mazaka'daki Kapodakya tahtı birkaç kez eldeğiştirdi. Siyasal iktidardaki sürekli değişikliklerin yanı sıra, bölgeyi istila edenlerin, her seferinde, ürünleri yağmalamaları ve baskı yapmaları Kapadokya halkını bezdirmişti. Kapadokya, Roma imparatorluk merkezinde Cumhuriyet yönetiminin devrilmesinden sonra, giderek Roma'nın ağır baskısı altına girdi. Krallar, Roma'nın birer uydusu olmaktan öteye geçemediler. Kapadokya M.S.17'de Roma'nın Asya'daki bir vilayeti oldu. Bu dönemde, Roma İmparatoru Tiberius, Kapadokya'nın içine düştüğü yoksulluk karşısında, bölgeden alınan ağır vergilerin hafifletilmesini buyurmak zorunda kaldı. Ertesi yıl da Kapodakyaya bir Roma valisi (legat) atandı. Starbon'un anlatımına göre (M.S.18) Avanos karşımıza çok zengin ve gelişmiş bir şehir olarak çıkıyor. Bu dönemlerde bölgede (Kapadokya'da) Avanos en önemli üç şehirden biridir. Avanos (Venessa), Kayseri'den sonra bölgenin ikinci büyük dini merkezi ve monarşinin üçüncü büyük politik-idari (Kayseri ve Comano'dan sonra) merkezi idi. Zira Avanos'un büyük rahibi kırallık hiyerarşisinin üçüncü büyük kişisiydi, 3.000 hieradul ve 15 Talents (günümüz kur'una göre 500 kg. gümüş) geliri vardı. Hizmetçi Euphrates de bize Venessa'da çok sağlam ve güçlü bir aristokrasinin varlığını göstermektedir. Avanos hakkında en ilginç bilgileri rahiplerin bıraktığı yazılarda buluyoruz.
Bunlardan birincisi: Nıssa'lı Gregoir (M.S. 334-394), arkadaşı Adelphois'a yazdığı mektupta, Venassa'dan geçtiği sırada Adelphios'un ona tahsis ettiği villa için teşekkür eder. Villa, en lüks başkent villalarındandır. Mektuptan anlaşıldığına göre Venessa çok gelişmiş müreffeh bir şehirdir, harikulade bir şehitliği, şahane meyve bahçeleri ve üzüm bağlarıyla çok kalite şarapları olan bir bölgedir. Nıssa'lı Gregoir'in bize bıraktığı bu mektup Avanos'un antik çağdaki durumunu anlatan tek dökümandır. Nıssa'lı Gregoir mektubunda şöyle diyor: "Avanos'un güzelliğini anlatmak için kelimeler bulmak zor. Gidip görmek lazım... Ömrümde çok yerler gördüm, çok şeyler duydum ve güzelliğini duyduğum her yeri gittim gördüm. Ama Avanos'u gördükten sonra bunların hepsi Avanos'un yanında bir hiç kalır. Ne meşhur Helicon, ne Mutluluk adaları, ne Sission ovaları, ne Thessalia, hepsi Avanos'un yanında bir hiç kalır. Dünyanın hiç bir yerinde böyle sanatsal yaratılmış bir doğa görebilmek mümkün değildir. Koyunlarını otlatan çobanların ayaklarının yanından kırmızıya bürünmüş akıp giden (Halys) Kızılırmak görülmeye değer. Kızılırmağın öteki yakasında da yemyeşil meyve ağaçları, olağan üstü bollukta üzüm bahçeleri Avanos'a bir cennet güzelliği vermektedir. Herhalde Homer Avanos'un üzüm bahçelerini, inci güzelliğinde armut çiçeklerini görmemiş olmalı. Bütün bunlar doğa güzelliğinden çok, bir ressamın elinden çıkmış tablo güzelliğindedir..." diyor Nıssa'lı Gregoir. Anlattığına göre şehrin girişinde inşa halinde bir kilise vardı. Daha çatısı eksikti ama bitmemiş olmasına rağmen olağanüstü güzellikte bir kilise idi. Sözkonusu kilisenin, N.Thiery'nin işaret ettiği Dere Yamanlı Kilise olması ihtimali güçlüdür.
Diocletianus'un (284-305) hırıstiyanları takibata uğratma siyaseti başarısız kalmış.. onun ardılı I. Konstantin zamanında yaşanan dini heyecan devrinin, aynı zamanda bir çok muhtelif kült'e birden inanmanın pek tabii sayıldığı bir dini senkretizm devresidir. Eğer I.Konstantin en geç 312'den beri hıristiyanlığı kabul etmiş olsa da bu onun bütün putperest geleneğine yüz çevirdiği anlamına gelmez. Onun putperest inanç ve adetlerinden de vazgeçmediği hatta özellikle Güneş kültüne sadık kaldığı ve bu tarikata destek ve yardım sağladığı bilinmektedir. Nıssalı Gregoir'in yazdıklarına göre, (M.S.370-375'de) hıristiyan dini törenlerinde bile eski çok tanrılı dönemlerden kalan Zeus'a yönelik ibadet şekillerinden kalıntılar vardır. Hatta eski, çok tanrılı dini kavramlar belli bir süre üstünlük bile kazanmışlar fakat maalesef Gregoir'i bu kadar kederlendiren bu dinsel kavram karışıklığının Avanos'ta ne kadar sürdüğünü bilemiyoruz. Ayrıca, onun ölüm yatağında vaftiz olduğu da söylenmektedir.
Buradan itibaren (M.S.4.yy.'dan sonrası) Venessa'nın (Avanos'un) tarihini takip edebilmemiz için elimizde bir tek mektup var, o da Maçanlı Göremeli Hieron'unki "Passio Proir". Ne Romalılar ne de ondan sonra gelenler (Bizanslılar) bölgeyi kendi kültürlerine asimile etmek istemişlerdir. Onların en önemli uğraşları açık ticaret yollarını kontrol etmek ve bu geniş Kapadokya bölgesindeki insan potansiyelini Bizans ordusu için kullanabilmek düşüncesi hakim olmuştur.