Nahçıvan Ve Statüsü

Aras Türk Hükümeti (3 Kasım 1918 - 20 Kasım 1918)

Kendilerini korumak ve yönetimlerini kurmak üzere, başta Nahçıvan olmak üzere, Revan’ın güneyinden Şerür, Eçmiyazin ve Sürmeli’de yaşayan Müslüman ahalinin temsilcileri Kamerli kasabasında toplanmışlardı. Bir istişare meclisi şeklinde geçen müzakereler sonunda, merkezi Iğdır olmak üzere, bir reis ve altı üyeden oluşan hükümet kuruldu.

Adı Aras Türk Hükümeti olarak belirlenen idarenin reis ve üyeleri şunlardan oluşuyordu:

Hükümet Reisi : Emir Bey Ekberzâde Harbîye Nazırı : Karslı Cihangirzâde İbrahim Malîye Nazarı : Kamber Ali Bey Benanyari Mülkîye Nazarı : Bakır Bey Rızazâde Hariciye Nazın : Hasan Ağa Safazâde Adliye Nazırı : Mehmet Beyzade Şeyhülislam : Mirza Hüseyin

Ayrıca, aşiret reisi General Ali Eşref Bey de hükümete yardımcı olmak üzere seçilmişti25. Osmanlı 50. Alayı 3. Tabur 2. Bölük’de yedek takım kumandanı iken, Mondros Ateşkes Andlaşması’na göre terhis edilen Avukat Hüseyin Avni (Ulaş), Aras Türk Hükümeti’nin hukuk müşaviri olarak görev yapmıştı.

Osmanlı askerinin henüz çekilmediği bir dönemde kurulan Aras Türk Hükümeti, 9. Fırka kumandanı Miralay Rüştü Bey (Paşa)’ya müracaatla silah ve cephane talep etmişti. Memleketlerini korumak isteyen Müslümanlar milis teşkilatlarını düzenliyorlardı. Osmanlılardan, silahsız olarak askerleri için birkaç bin tüfek, muktazi cephane, makinalı tüfenk ve top verilmesini istemişlerdi. Aras Türk Hükümeti, bir büyük zabit ile mutemet ve muktedir bir miktar zabitin Aras Hükümeti emrine verilmesini talep etmişti. 9. Fırka kumandanı Miralay Rıfat Bey ve 9. Ordu kumandanı Yakup Şevki Paşa’nın da yardımları ile 20 kadar tabur meydana getirildi. Ayrıca gönüllü olarak bu bölgede kalan Osmanlı subay ve erleri de bu askeri birliklere katıldı.

Ermenilerin yaptıkları katliam, işkence ve zulümlere büyük öcüde karşı koyan Aras Türk Hükümeti, Ermeni çete ve askerlerini Nahçıvan’dan çıkarmakta büyük ölçüde muvaffak olmuştur. Osmanlı askerlerinin Elviye-i Selase’den de çekilme mecburiyeti karşısında yeni ve daha güçlü bir hükümetin kurulma çalışmaları üzerine Aras Türk Hükümeti, Kars merkezli kurulan Millî Şûra Hükümeti’ne katılmıştır.

Millî Şûra Hükümeti Devrinde Nahçıvan

Elviye-i Selase’nin Osmanlı askerleri tarafından boşaltılmasının kesinleşmesi üzerine Ahıska ve Nahçıvan’da olduğu gibi, 5 Kasım 1918’de Kars ve mülhakatındaki Müslümanlar, Kars İslâm Şûrası adıyla kendi hükümetini kurarak resmen idareyi Osmanlı Devleti’nden devr almışlardı. Bunun sonucunda, 14 Kasım 1918’de yapılan Kars İslâm Şûrası’nın ilk toplatısında, Batum’dan Orduabad’a kadar olan yerlere haber gönderilerek, gelecek temsilcilerin katılımıyla 30 kasım 1918’de Kars’ta büyük bir kongrenin yapılması kararlaştırıldı.

Orduabad, Nahçıvan, Serdarabad, Iğdır, Kamerli, Süreğen, Ahıska, Ahılkelek bölgelerinden milletvekili sıfatıyla katılan 70 kişinin iştiraki ile 30 Kasım 1918’de toplanan kongrede, Batum’dan Orduabad, Ağrı Dağı’ndan Azgur’a kadar halkın çoğunun Türk ve Müslüman olan yerlerden Osmanlı ordusunun çekilmesi dolayısıyla, merkezi Kars olmak üzere, Millî Şûra Hükûmeti’de kurulması ittifakla kararlaştırıldı. Daha önce kurulan Ahıska Hükümeti ile Aras Türk Hükümeti Millî Şûra Hükûmeti’ne katıldı. Böylece, Batum, Kars, Nahçıvan, Ahıska, Ahılkelek bölgelerinde büyük bir birlik kurulmuştu. 12 üyeden oluşan hükümetin başkanlığına Cihangiroğlu İbrahim Bey getirilmişti.

Ayrıca, Millî Şûra Hükümeti, itilâf Devletleri’nin tutumu ne olursa olsun, Osmanlı Devleti ile İslâm Halifesine gönülden bağlı olacak, Türk bayrağını kullanarak, adalet ve idarede Osmanlı kanunları yürürlükte kaçaktı.

Askerî açıdan ise, Osmanlı Ordusunun yardımlarıyla temin edilen silah ve cephanelerle Millî Şûra Ordusu kuruldu. Bu ordu, Osmanlı 9. Ordusu’nun bölgeden çekilmesinden sonra, Arpaçay ile Arsa boyunda Ermenilere, Acara-Ahıska cephesinde ise Gürcülere karşı sınırları koruyacatı.

Daha sonra, Hükümet Reisi Cihangiroğlu İbrahim Bey, yardımcısı Kepenkçi Emin Ağa ve Hükümetin umumi katibi Sami Bey’le birlikte Nahçıvan’a giderek, burada, daha önce Aras Türk Hükümeti reisliği yapan Ekberzade Emir Bey’le birlikte askerî ve sivil teşkilatlanma işlerinde beraber çalışmaya başladılar. Ayrıca, Osmanlı ordusunun çekilmesi dolayısıyla oluşan, kötümser havayı dağıtmaya ve müslüman halkın yeni idareye sahib çıkmaları için faaliyetlerde bulunmaya gayret ettiler. Zira, Ermeniler, Erivan’ın güneyini İran sınırına kadar ele geçirmek istiyorlardı. Bu amaçla, Ermeniler, 1918 yılı Kasım-Aralık aylarındı çeteler teşkil ederek Dere-Elegez bölgesinde birkaç Müslüman köyünün sakinlerini kaçırarak, yerlerine 15.000 civarında Türkiye’den kaçan Ermenileri yerleştirdiler. Bu faaliyetlere engel olmak isteyen Türkler, Şerür-Nahçıvan üzerinden geçen ana karayolunu kontrol ederek, Ermenilere Zengizor-Erivan yolunu kapattılar. Buna karşılık, Türkiye’den gelen Ermeniler, Ermeni askerlerinin korumasında Aras nehrinden geçerlerken Erivan-Culfa tren hattı boyunu kullandılar. Aralık 1918’de, Ermeni birlikleri, Revan Eyaleti’nin nüfusunun çoğunluğunu müslümanların oluşturduğu güney idari kısmını ellerine geçirdiler ve Şerür kasabasına doğru yürüyüşe geçtiler. Ancak, tam bu sırada Borçalı’da Ermenistan-Gürcistan Savaşı’nın başlaması üzerine, Ermeniler güneydeki ilerlemelerine bir müddet ara vermek mecburiyetinde kaldılar. Bu durum, Nahçıvan Türklerini kısa bir süre için Ermeni taarruzundan kurtarmıştı. Millî Şûra Hükümeti Reisi Cihangiroğlu İbrahim Bey de, 10 Ocak 1919’a kadar Nahçıvan’da çalışmalarını sürdürerek idareyi güçlendirmeye çalışmıştı.

Cenûb-ı Garbi Kafkas Hükümeti Dönemi

I. ve II. Ardahan Kongreleri’nin bir neticesi olarak düzenlenen Büyük Kars Kongresi (17-18 Ocak 1919) sonucunda, Cenub-ı Garbi Kafkas Hükûmet-i Muvakkate-i Milliyesi kurulmuş ve Millî Şûra Hükümeti yeni ve sağlam bir şekle dönüştürülmüştü.

Cenub-ı Garbi Kafkas Hükümeti sınırları Orduabad’ın doğusunda, Zengizor bölgesi Azerbaycan’da kalmak üzere tesbit edilmişti. Güney’de eski Iran-Rus sınırı geçerli olacaktı. Ermeni hududu ise, doğudan batıya doğru, Arpaköyünden geçerek, Derealagöz (Dere-elegez) Ermenistan sınırlarında kalmak üzere, Çarur kazasında Vedibasar, Zengibasar, Zeyve, Kervansaray, Yukan-Ağakala, Küçük-Bugudu, Boğaz-Kesen’den Arpaçayı’na ulaşacaktı. Hükümetin Anayasası hazırlandı. Cihangiroğlu İbrahim Bey ise Cenub-ı Garbi Kafkas Hükümeti Reisliği’ne getirildi. Bu sırada, 25 Ocak’ta, Y. Şevki Paşa Kars’ı tamamen tahliye etti. Bu arada, İngilizler’de Cenub-ı Garbi Kafkas Hükümeti’ni tanıdı. Böylece Cenub-ı Garbi Kafkas Hükümeti de belli sınırlar içinde devlet kimliğine kavuşmuş oldu.

Diğer taraftan, Ocak 1919 başlarında, İngilizlerin arabuluculuğu ile Gürcü ve Ermeniler aralarındaki savaşa son vermişlerdi. Ermeni Harbiye Nazırı, Ermeni kuvvetlerini Develi’de hazır hale getirerek, daha önce gerçekleştiremedikleri Şerür’ün işgali hazırlıklarına başladı. Ancak, Millî Şûra Hükûmeti’nin Ermeni Hükümeti ile yaptığı müzakerelerle, Ermenilerin Şerür ve Nahçıvan’a saldırılan bir sürs ertelendi. Bu arada, İngiliz Albayı Laughton askerî temsilcisi olarak Nahçıvan’a geldi. Burada Millî Şûra temsilcileri ile görüşerek tatmin edici bir mütâreke taslağı hazırladı. 21 Ocak’ta Ermenilere iletilen bu taslak kabul e ildi. Ancak, buna rağmen Nahçıvan bölgesine Ermeni saldırıları sürüyordu. Nahçıvan halkı da, Şevh Ali ismindeki şahsın önderliğinde Ermenilere mukavemete devam ediyordu.

26 Ocak’ta, Albay Laughton, İngilizler tarafından Nahçıvan Askerî Valiliği’ne tayin edildi. Laughton o anda Nahçıvan’da idareyi elinde tutan Millî Şûra temsilcilerine “Bölgenin geleceği üzerine Paris Sulh konferansı karar verinceye kadar hukuk ve düzenin devam etmesi için” Nahçıvan Askerî Valiliği’nin kurulduğunu bildirdi. Bu valiliğin sınırları, Erivan Eyaleti’nin güneyini içerisine alacak tarzda, Sederek köyü yakınlarında Araş Nehri’ne bağlantısı olan Vedi Çayı’nı içerisine alacak şekilde kuzeye doğru genişliyerek bütün Nahçıvan’ı içine alıyordu. Türklerin olduğu bölgelerde Millî Şûra Hükümeti temsilcileri görevde kalıyordu. Fakat, İngiliz Valiliği sadece bir gölge idi. Nahçıvan’daki hakimiyet Millî Şûra ve daha sonra Cenûb-ı Garbî Kafkas Hükûmeti’nin elinde idi.

Ancak, 1 Mart 1919’da Cenûb-ı Garbî Kafkas Hükümeti Parlamentosu’nun açılmasından sonra İngilizlerin tavrı değişmeye başladı. Zira, Cenûb-ı Garbî Kafkas Hükûmeti’nin Ermeniler’in Arpaçay’ın batısına geçişine izin vermemesi, İngilizleri rahatsız ediyordu. İngilizler, Cenûb-ı Garbî Kafkas Hükûmeti’ne 12 maddelik sert bir nota vererek, Batum ve Nahçıvan’la kafiyen alâka ve haberleşmesini kesmesini, faaliyetlerini sadece Kars vilâyetine inhisar etmesini ve Cenûb-ı Garbî Kafkas Hükümeti adını kullanmamalarını istediler. Ayrıca, Ermeniler’in hiçbir engellemeye uğramadan Kars’a yerleşmeleri hususu da sert bir şekilde bildirildi.

Bunun üzerine, Cenûb-ı Garbî Kafkas Hükümeti, Nahçıvan, Batum, Acara, Ardahan ve Ahıska Meclis-i Millî temsilcilerini ve ahaliden bazı önde gelen şahıslan Kars’a çağırarak görüşmeler yaptı. Bu görüşmeler neticesinde Arpaçay hududunda Ermeniler’in sının geçmelerine engel olan Akbaba ve Şüregilli milislerden oluşturulan Talınlı Hüseyin Han komutasındaki kuvvetler takviye edildi.

İngilizler, bölgede isteklerini gerçekleştiremedikleri için, Cenûb-ı Garbî Kafkas Hükûmeti’nin varlığından rahatsız idiler. 2 Nisan 1919’da Batum’da biraraya gelen General Milne ve General Thomson (İngiliz Kafkas işgal Kuvvetleri Komutanı) Cenûb-ı Garbî Kafkas Hükûmeti’nin dağıtılması planını hazırladılar. Bu amaçla da, Kars Nahçıvan ve Borçalı’da bulunan İngiliz Ordusu’na talimat verildi. Cenûb-ı Garbî Kafkas Hükûmeti’ni ortadan kaldırmak için bölgedeki ve Kars’taki asker sevkiyatını kademeli olarak artıran İngilizler, 12 Nisan 1919’da Cenûb-ı Garbî Kafkas Hükümeti Parlamentosu’nu ve bölgenin ileri gelenlerini Tiflis, Batum, İstanbul yolu ile Malta’ya sürgün ettiler. Bunun üzerine, bölgede yaşayan Müslüman halk, Batum’dan Nahçıvan’a kadar mahalli Şûra hükümetleri kurmaya başladılar. Bölgede kurulan Nahçıvan Şûrası; Nahçıvan, Orduâbâd, Culfa ve Şahtahtı’nın bir kısmını hâkimiyetine almıştı.

Bu arada, İngiliz yardımı ile Kars, Sarıkamış ve Kağızman Ermeniler tarafından işgal edilmişti. Ermeniler, Nisan sonlarında Nahçıvan-Şerür bölgesini işgale hazırlandılar. Ermeni çete reisi General Dro’nun imzaladığı ve İngiliz Generali Davie’nin şahid olduğu 3 Mayıs 1919 tarihli beyanname ile Nahçıvan bölgesinde asayişi temin etmek ve Nahçıvan’da Ermeni idaresini kurmak üzere General Dro tayin edilmişti. İngiliz yardımı ile Nahçıvan’a doğru ilerleyen Ermeniler, Şerür ve Zengizor mıntıkalarında Türklerin mukavemeti ile karşılaştılar. General Shalkovnikoy ve General Dro’nun kuvvetleri ile Mışığ Aveteryan’m atlı süvarileriden oluşan 6.000 kişilik bir Ermeni müfrezesi Türklerin mukavemetini kırarak 24 Mayıs 1919’da Nahçıvan’ı işgal ettiler. Azerbaycan Hükûmeti’nin İngilizler nezdindeki protestosu neticeyi değiştirmedi. Nahçıvan’ı da Ermenilere teslirrî eden İngilizler, Nahçıvan İngiliz Askerî Valiliğini de lağvederek 1 Nisan 1919’da Nahçıvan’dan ayrıldılar. İngilizler, aynı zamanda Osmanlı Devleti’ne de baskı yaparak 2 Nisan 1919’da Osmanlı 9. Ordusu’nun lağv edilmesini sağladılar. Fakat, 9. Ordu birlikleri barış düzeni içinde 3. ve 15. Kolordu halinde yeniden düzenlendiler.