İlk Türk Devletlerinde Dini Hayat
• İslamiyet’ten önce Türkler arasındaki en yaygın din Gök-Tanrı inancıydı. Bu dinde, güneş, ay ve yıldızlar önemli yer tutmaktaydı. Hükümdarın gök-tanrı tarafından görevlendirildiğine inanılmakta buna kut inancı adı verilmekteydi.
• Gök Tanrı inancına göre; Tanrı tektir ve en yüce varlıktır. Sonsuz bir hayata sahip ezeli ve ebedi olan Tanrı, kâinatın yaratıcısı ve hâkimidir. Ahiret inancı olan bu inanç sisteminde iyi insanların "uçmag"a (cennete), kötülerin ise "tamu'ya (cehenneme) gideceklerine inanılırdı.
• Hunlar, Köktürkler, Uygurlar ve Oğuzlar ölünün hatırasına "yuğ" törenleri düzenlerlerdi.
• Gök-Tanrı inancına göre bütün Türk toplumlarında ahiret inancı görülmekteydi. Ölülerini eşyaları ile birlikte gömüyorlardı. Aynı zamanda bazı Türk toplumlarında mumyalama sanatı da görülmekteydi. Mezarlara Kurgan, mezar taşlarına ise Balbal adını vermişlerdir.
• Bir din olmamasına rağmen büyü ve sihre dayanan Şamanizm inancı önemli yer tutmaktaydı.
• Din adamlarına kam, baksı ve şaman adı verilmekteydi. Ölülerin arkasından düzenlenen cenaze törenlerine Yuğ adı verilmekteydi.
• Bunların dışında kutsal inançlar (kült) olarak ortaya çıkan inanç sistemleri bulunmaktaydı.
• Bunlar;
Atalar Kültü: Ölen Türk büyüklerine ve hükümdarlarına saygı niteliğindedir. (Atalara ve onların mezarlarına yapılan saldırılar savaş nedeni olabilirdi.)
Doğa Kültü: Yer, su, şimşek gibi doğa olaylarına gösterilen saygı niteliğindedir. (ancak bu varlıklar put hâline getirilmemişti.)
• İlk din değiştiren Türk toplumu Uygurlardır. Uygurlar Gök-Tanrı inancını terk ederek Maniheizm ve Budizm dinlerine inanmışlardır.
Museviliği benimseyen ilk Türk topluluğu Hazarlardır.
İslamiyet’i benimseyen ilk Türk topluluğu Karluklardır.
İslamiyet’i benimseyen ilk Türk devleti Karahanlılardır.
Hıristiyanlığı benimseyen ilk Türk devleti Tuna Bulgarlarıdır.
İslam devleti olarak kurulan ilk Türk devleti ise Tolunoğularıdır