MOĞOL İMPARATORLUĞU:
Orta Asya’nın doğusunda Türklerle komşu olarak yaşayan Moğollar, Türklerden ayrı bir millettir. Ancak aynı coğrafyada yaşamaları gereği aralarında uzun dönem siyasi, ticari, kültürel ilişkiler olmuştur. Bu ilişkiler sonucunda Türkler ve Moğollar birbirlerinin kültürlerini etkilemiş ve benzer noktalar oluşmuştur. Moğollar ,Türkler gibi birçok devletin kuruluşuna imza atan, teşkilatçı bir yapıya sahip değildi. Moğollar tarih sahnesine ilk defa asıl adı Timuçin olan Cengiz han döneminde ortaya çıkmıştır. Cengiz, Kırgız,Uygur ve Karlukları egemenliği altına almıştır. Çin seferine çıkarak Çini vergiye bağladı. Batıya yönelerek Harzemşahları Otrar Olayıyla ağır bir yenilgiye uğrattı. Kısa sürede çok geniş sınırlara ulaşan bu devlet Cengiz han’ın 1227 yılında ölümü ile dört ayrı parçaya ayrılmıştır. Bunlar:
a) Kubilay Hanlığı: Cengiz han’ın ölümünden sonra Torunu Kubilay tarafından Çin bölgesinde kurulmuştur. Ancak Çin nüfusunun yoğunluğu onların sonunu hazırlamış ve bu devlet zamanla Çinlileşmiştir.
Kubilay Hanlığı Türkleşmeyen ve İslamiyet'i benimsemeyen tek Moğol koludur.
b) Çağatay Hanlığı: Cengiz han’ın oğlu Çağatay Han tarafından Türkistan çevresinde kuruldu. Kısa sürede orta Asya’nın büyük bölümünü ele geçirdiler. 14. yy.da İslamiyet’i kabul eden Çağataylılar hızla Türkleştiler. Çağatay Türkçesi , Moğolca’nın yerini aldı. Çağatay devletinde emirlik yapan Timur ,bu devletin zayıf durumunda yararlanarak kısa sürede Çağatay Devleti’nin yönetimini ele geçirdi. Çağatay devleti Timur Devleti haline dönüştü.
c) Altın Orda Devleti: Cengiz han’ın torunu Batu han tarafından Karadeniz’in kuzeyinde kurulmuştur. Başkenti Saray şehri olan bu devletin sınırları Aral Gölünden Macaristan içlerine kadar uzanıyordu. İtil Bulgar Devletine son verildi. Bu devlet Berke han zamanında İslamiyet’i kabul etmiş ve zamanla Türkleşmiştir.
* İslamiyet'i kabul eden ilk Moğol kolu Altın Orda Devletidir.
Altın orda Devleti Toktamış Han zamanında Timur Devleti ile savaşmış ve Timur Altın orda Devletini yenmiştir. Timur’la yapılan bu savaş ülkeyi zor durumda bırakmış ve parçalanma sürecine girmiştir. Altın orda Devletinin parçalanmasıyla bir çok hanlık ortaya çıktı. Ancak tek başlarına güçlü birer devlet olamayan bu hanlıklar zamanla Ruslar tarafından ortadan kaldırıldı ve Karadeniz’in kuzeyinde Rus egemenliği başladı.
Altın orda Devleti’nin parçalanması ile ortaya çıkan hanlıklar şunlardır:
a. Kırım Hanlığı b. Kazan Hanlığı c. Kasım Hanlığı d. Ejderhan Hanlığı e. Küçüm Hanlığı f.Nogay Hanlığı
d) İlhanlı Devleti: Bu devlet Cengiz han’ın torunu Hülagu han tarafından İran ‘da merkez Tebriz olarak kuruldu. Daha sonra Azerbaycan’ı ve Irak’ı ele geçirerek sınırlarını genişlettiler. Bağdat’ı ele geçirerek Abbasi Devletine son verdiler. Kösedağ Savaşında A. Selçukluları yenerek Anadolu’yu kendilerine bağladılar. Ancak Memluklar İlhanlıları iki kez mağlup etmeyi başardı. İlhanlılar Gazan Mahmut Han zamanında İslamiyet’i kabul ettiler. İslam dinine giren İlhanlılar zamanla Türkleşmeye başladılar. XIV. Yüzyılda çıkan iç karışıklıklar sonucunda yıkılan bu devlet topraklarında Celayirler Devleti kuruldu.
NOT 1: İslamiyeti kabul eden Moğollar zamanla Türkleşme özelliği gösterirken ,İslam dinine girmeyen Moğollar kendi milli özelliklerini korumuşlardır.
2: Moğolların kurmuş oldukları devletler de Moğol karakteristiği yanında Türk etkisi de görülmektedir. Moğol Devletlerinde Türk etkisinin bulunmasında , bu devletler içerisindeki yoğun Türk nüfusunun yanında, Moğollara göre daha gelişmiş olan Türk Devlet geleneği ve Türk kültürünün de büyük etkisi vardır.
3: Timur’un Altın ordu Devleti’ni yenmesi Türk tarihi açısında büyük önem taşır. Bu savaşla gücünü kaybeden Altın ordu Devleti parçalanmış bu durum en çok Rusların işine yaramıştır. Yani Timur Rusların güçlenmesi ve Türk dünyasının başına bela olması sürecini başlatmış oldu. Bilindiği gibi Timur bir başka Türk Devleti olan Osmanlı Devleti ile de savaşmış ve bu devleti de yenerek, Türklerin Avrupa da ilerlemesini geçici olarak durdurmuştur. Ancak bütün bu ibareler Timur’un Türk dünyasına düşman olduğu gibi bir kanıya varılmasını için yeterli değildir.
Moğollarda Kültür ve Uygarlık:
* Moğol hükümdarlarına Kağan veya Han denirdi.
* Cengiz Han tarafından Cengiz yasaları çıkarılmıştır. Ülke bu yasalara göre yönetilmiştir.
* Hükümdarlık babadan oğla geçerdi.
* Devlet işerinin görüşüldüğü ve karara bağlandığı yere Kurultay adı verilirdi.
* Toplum yapısı şöyle idi: Yasun (aile) , Aymağ(Sülale), Oba, İrgen (Boy), Millet(el) oluşurdu.
* Ordu komutanlarına “Noyan” yardımcılarına Nöker adı verilirdi.
* Uygur Alfabesini ve Çağatay lehçesini kullanmışlardır.
* Dönemin en önemli eserleri: Rabguzi ; Kısasü’l Enbiya, Reşidüddin; Camiü’t- Tevarih ve Cüveyni; Tarih-i Cihanguşa isimli eserlerdir.
Moğolların Türk Dünyası üzerindeki etkileri:
Orta Asya’yı istila ederek Buradaki Türklerin Anadolu’ya göç etmelerine ve Anadolu’nun Hızla Türkleşmesine neden olmuşlardır.
Ele geçirdikleri yerlerdeki Türk-İslam kültürüne ait kültürel eserleri yakıp yıkmışlardır.
Orta Asya’nın doğusunda Türklerle komşu olarak yaşayan Moğollar, Türklerden ayrı bir millettir. Ancak aynı coğrafyada yaşamaları gereği aralarında uzun dönem siyasi, ticari, kültürel ilişkiler olmuştur. Bu ilişkiler sonucunda Türkler ve Moğollar birbirlerinin kültürlerini etkilemiş ve benzer noktalar oluşmuştur. Moğollar ,Türkler gibi birçok devletin kuruluşuna imza atan, teşkilatçı bir yapıya sahip değildi. Moğollar tarih sahnesine ilk defa asıl adı Timuçin olan Cengiz han döneminde ortaya çıkmıştır. Cengiz, Kırgız,Uygur ve Karlukları egemenliği altına almıştır. Çin seferine çıkarak Çini vergiye bağladı. Batıya yönelerek Harzemşahları Otrar Olayıyla ağır bir yenilgiye uğrattı. Kısa sürede çok geniş sınırlara ulaşan bu devlet Cengiz han’ın 1227 yılında ölümü ile dört ayrı parçaya ayrılmıştır. Bunlar:
a) Kubilay Hanlığı: Cengiz han’ın ölümünden sonra Torunu Kubilay tarafından Çin bölgesinde kurulmuştur. Ancak Çin nüfusunun yoğunluğu onların sonunu hazırlamış ve bu devlet zamanla Çinlileşmiştir.
Kubilay Hanlığı Türkleşmeyen ve İslamiyet'i benimsemeyen tek Moğol koludur.
b) Çağatay Hanlığı: Cengiz han’ın oğlu Çağatay Han tarafından Türkistan çevresinde kuruldu. Kısa sürede orta Asya’nın büyük bölümünü ele geçirdiler. 14. yy.da İslamiyet’i kabul eden Çağataylılar hızla Türkleştiler. Çağatay Türkçesi , Moğolca’nın yerini aldı. Çağatay devletinde emirlik yapan Timur ,bu devletin zayıf durumunda yararlanarak kısa sürede Çağatay Devleti’nin yönetimini ele geçirdi. Çağatay devleti Timur Devleti haline dönüştü.
c) Altın Orda Devleti: Cengiz han’ın torunu Batu han tarafından Karadeniz’in kuzeyinde kurulmuştur. Başkenti Saray şehri olan bu devletin sınırları Aral Gölünden Macaristan içlerine kadar uzanıyordu. İtil Bulgar Devletine son verildi. Bu devlet Berke han zamanında İslamiyet’i kabul etmiş ve zamanla Türkleşmiştir.
* İslamiyet'i kabul eden ilk Moğol kolu Altın Orda Devletidir.
Altın orda Devleti Toktamış Han zamanında Timur Devleti ile savaşmış ve Timur Altın orda Devletini yenmiştir. Timur’la yapılan bu savaş ülkeyi zor durumda bırakmış ve parçalanma sürecine girmiştir. Altın orda Devletinin parçalanmasıyla bir çok hanlık ortaya çıktı. Ancak tek başlarına güçlü birer devlet olamayan bu hanlıklar zamanla Ruslar tarafından ortadan kaldırıldı ve Karadeniz’in kuzeyinde Rus egemenliği başladı.
Altın orda Devleti’nin parçalanması ile ortaya çıkan hanlıklar şunlardır:
a. Kırım Hanlığı b. Kazan Hanlığı c. Kasım Hanlığı d. Ejderhan Hanlığı e. Küçüm Hanlığı f.Nogay Hanlığı
d) İlhanlı Devleti: Bu devlet Cengiz han’ın torunu Hülagu han tarafından İran ‘da merkez Tebriz olarak kuruldu. Daha sonra Azerbaycan’ı ve Irak’ı ele geçirerek sınırlarını genişlettiler. Bağdat’ı ele geçirerek Abbasi Devletine son verdiler. Kösedağ Savaşında A. Selçukluları yenerek Anadolu’yu kendilerine bağladılar. Ancak Memluklar İlhanlıları iki kez mağlup etmeyi başardı. İlhanlılar Gazan Mahmut Han zamanında İslamiyet’i kabul ettiler. İslam dinine giren İlhanlılar zamanla Türkleşmeye başladılar. XIV. Yüzyılda çıkan iç karışıklıklar sonucunda yıkılan bu devlet topraklarında Celayirler Devleti kuruldu.
NOT 1: İslamiyeti kabul eden Moğollar zamanla Türkleşme özelliği gösterirken ,İslam dinine girmeyen Moğollar kendi milli özelliklerini korumuşlardır.
2: Moğolların kurmuş oldukları devletler de Moğol karakteristiği yanında Türk etkisi de görülmektedir. Moğol Devletlerinde Türk etkisinin bulunmasında , bu devletler içerisindeki yoğun Türk nüfusunun yanında, Moğollara göre daha gelişmiş olan Türk Devlet geleneği ve Türk kültürünün de büyük etkisi vardır.
3: Timur’un Altın ordu Devleti’ni yenmesi Türk tarihi açısında büyük önem taşır. Bu savaşla gücünü kaybeden Altın ordu Devleti parçalanmış bu durum en çok Rusların işine yaramıştır. Yani Timur Rusların güçlenmesi ve Türk dünyasının başına bela olması sürecini başlatmış oldu. Bilindiği gibi Timur bir başka Türk Devleti olan Osmanlı Devleti ile de savaşmış ve bu devleti de yenerek, Türklerin Avrupa da ilerlemesini geçici olarak durdurmuştur. Ancak bütün bu ibareler Timur’un Türk dünyasına düşman olduğu gibi bir kanıya varılmasını için yeterli değildir.
Moğollarda Kültür ve Uygarlık:
* Moğol hükümdarlarına Kağan veya Han denirdi.
* Cengiz Han tarafından Cengiz yasaları çıkarılmıştır. Ülke bu yasalara göre yönetilmiştir.
* Hükümdarlık babadan oğla geçerdi.
* Devlet işerinin görüşüldüğü ve karara bağlandığı yere Kurultay adı verilirdi.
* Toplum yapısı şöyle idi: Yasun (aile) , Aymağ(Sülale), Oba, İrgen (Boy), Millet(el) oluşurdu.
* Ordu komutanlarına “Noyan” yardımcılarına Nöker adı verilirdi.
* Uygur Alfabesini ve Çağatay lehçesini kullanmışlardır.
* Dönemin en önemli eserleri: Rabguzi ; Kısasü’l Enbiya, Reşidüddin; Camiü’t- Tevarih ve Cüveyni; Tarih-i Cihanguşa isimli eserlerdir.
Moğolların Türk Dünyası üzerindeki etkileri:
Orta Asya’yı istila ederek Buradaki Türklerin Anadolu’ya göç etmelerine ve Anadolu’nun Hızla Türkleşmesine neden olmuşlardır.
Ele geçirdikleri yerlerdeki Türk-İslam kültürüne ait kültürel eserleri yakıp yıkmışlardır.