E. 1929 EKONOMİK KRİZİ

  • Amerika’da 1929’da Dow Jones (New York) Borsası’nın çöküşü ile başlayan ve etkileri on yıl boyunca dünyada görülen ekonomik krize “1929 Dünya Ekonomik Krizi” denir.

1. Ekonomik Kriz Öncesi Dünya
  • I. Dünya Savaşı sırasında Amerikada üretim kapasitesi artarak ihraç ettiği ürünlerle büyük kârlar sağlanmıştı. Bu dönemde Amerika’da I. Dünya Savaşı'nın getirdiği zorluklar karşısında küçük şirketler birleşerek savaş sonrasında tekeller oluşturmuşlardı. 1929 yılına gelindiğinde Amerikan ekonomisinin % 50 üzerinde söz sahibi olan holding sayısı 200 kadardı. Bu da tek bir holdingin bile iflasının ekonomiyi sarsmaya yeteceğini gösteriyordu.
  • 1920'lerde tarımsal üretimdeki artış, tarım ürünleri fiyatlarının düşmesine neden olmuştu.
  • Amerika, 1924-29 yılları arasında gerçekleştirdiği ihracat fazlası ile dünyanın kredi veren ülke konumuna geldi. Bu esnada ülkede otomobil, yapı, elektrik gibi yeni endüstriler gelişmeye başladı. Yeni gelişen endüstrilere ilk planda talebin fazla olması borsanın spekülatif (yapay) olarak aşırı yükselmesine sebep oldu. Amerika'nın verdiği kredileri geri alamaması ve Amerikan ekonomisini zor durumda bıraktı.
  • Amerikan banka ve şirketlerinin çalışma esaslarını düzenleyen yasaların yetersiz olması durumu daha vahim hale getirdi. Amerikan ekonomi yönetiminin, krizle ilgili gerekli kararları yerinde ve zamanında almaması krizin büyümesinde etkili oldu.
  • İngiltere'de para birimi pound’ın aşırı değer kazanması, ihracatta düşüşe geçilmesine ekonominin iyice bozulmasına yol açmıştı.
  • Almanya’nın savaş tazminatlarını ödemek için karşılıksız para basması ülkede hiperenflasyona (aşırı enflasyon) sebep olmuştu.

2. Ekonomik Krizin Ortaya Çıkışı (Kara Perşembe)
  • New York Borsası’nın yapay yükselişi 3 Ekim 1929’a gelindiğinde durmuş hatta birkaç büyük holdingin hisse senetleri düşmüştü. 21 Ekim’de yabancı yatırımcıların kâğıtlarını ellerinden çıkarmaya başlamıştı. "Kara Perşembe" olarak anılan 24 Ekim 1929 Perşembe günü borsa, dibe vurdu.
  • Bu süreçte birçok banka batmış, binlerce insanın mal varlığı yok olmuştu. Şehirlerde "işsizler ve evsizler ordusu" oluşmuş, inşaat faaliyetleri durmuştur. Talebin beklenmedik düzeyde düşmesi nedeniyle madencilik de etkilemiştir. İnsanlar, sebze ve meyve yetiştirip satarak yaşamaya çalışsa da tarım ürünü fiyatlarındaki % 40-60'lık düşüş kırsal bölge nüfusunu da kötü etkilemiştir.
  • Kriz dünyada 50 milyon insanın işsiz kalmasına, toplam üretimin % 42 oranında ve dünya ticaretinin de % 65 oranında azalmasına (diğer krizlerde bu oran en fazla % 7 olmuştur) sebep olmuştur. Birçok insan maddi varlıklarını, sosyal konumlarını ve ruh sağlıklarını kaybettiler.
  • Bu dönemde piyasada para bir anda yok olduğu için insanlar ihtiyaçlarını karşılamada takas yoluna geri dönmüşlerdir.
  • Bunalımı etkileri II. Dünya Savaşı'na kadar yaklaşık 10 yıllık bir dönemde devam etmiştir. Ekonomik kriz farklı ülkelerde değişik tarihlerde sona ermiştir.

3. Krizin Türkiye’ye Etkileri
  • 1929'daki "Büyük Buhran"ın etkisiyle uluslararası ticarette ortaya çıkan daralma, Türkiye'yi de etkilemiştir. Bu korumacı-devletçi iktisat politikalarına yönelmeye neden olmuştur.
  • Dış ticaret ve döviz üzerinde devlet denetimini artıran Türkiye, bir yandan ithalata miktar kısıtlamaları getirirken öte yandan gümrük vergilerini yükseltir.
  • İthalat ihracata bağlandığından ihracat teşvik edilmiş oldu. Türkiye ile ticaret ve ödeme antlaşması yapan ülkelerden ithalata öncelik tanıdı. İhraç mallarında kalite kontrolüne gidildi.
  • Ulusal sanayii güçlendirme yolunda halk hem tasarrufa hem de yerli malı kullanmaya özendirildi. Bu amaçla, 4 Nisan 1929'da İstanbul Darülfünununda (İstanbul Üniversitesi) düzenlenen "Yerli Malı Kullanma ve Koruma" konulu toplantıda "Yerli Malları Haftası"nın ilan edilmesidir. Atatürk'ün de direktifleriyle başkanlığını, TBMM Başkanı Kazım Özalp'in yürüttüğü "Millî İktisat ve Tasarruf Cemiyeti", Aralık 1929'da kuruldu.
  • Türkiye 1933’te dış ödemelerde uygulamasına başlanan kliring (malını alanın malını alma) ve takas sistemini uyguladı.