Sardunya:
Tarih oncesi:
1979 yilinda adada MO.150,000 yilindan kalma insan kalintilari kesfedilmistir. 2004'te ise Logodoru magrasinda MO.250,000 yilindan kalma bir insanin parmak kemigi bulunur.
Sardunyadaki ilk insan yerlesimleri Gallurada bulunur, yerlesimciler muhtemelen Kuzey Italyadaki Tuskaniden gelmistir.
Adanin orta bolgelerindeki yerlesimcilerin ise Iberik yarim adasindan geldigi iddia ediliyor(muhtemelen Balearic adalarindan).
MO.3. milenyumdan kalma ok baslari ve Akdenizli Ana Tanrica yontulari(Su an Cagliarideki Arkeoloji Muzesindedir) ada halkinin gelismislik duzeyini belirtiyor.
Sassari Arkeoloji Muzesinde Bakir ve Aneolitik cagdan kalma seramik ornekleri sergilenmektedir(MO.2600).
Nuraghi donemi:
Nuraghe(bir cesit kule) adli tas yapilar tarih oncesi Sardunyanin karakteristik ozelliklerinden biridir. Adada bu yapilardan yaklasik 8000 tane bulunmaktadir, bunlardan en meshuru Medio Campidano bolgesindeki Barumini kompleksidir.
Nuragheler MO.1800-1200 yillari arasinda insa edilmis ve Roma donemine kadar kullanilmistir.
Adanin Mikenlerle ticari iliskileri oldugu bilinmektedir. Batiya dogru yol alan ilk Yunan Euboeans, adayi Hyknousa olarak adlandirir(daha sonradan latinlesen bu isim, Ichnus(s)a olur). Adadaki Nora tasi Fenikelilerin burayi Sharden diye adlandirdiginin bir kaniti olarak gorulur, bu isim sonradan Sardunyaya donusur.
Sardunyada Fenikeliler, Kartacalilar ve Romalilar:
MO.8.yy'dan itibaren Fenikeliler adaya yerlesmeye basladi(Tharros, Bithia, Sulcis, Nora, Karalis{Caliari}). Fenikeliler aslen Lubnanlidir, fakat tum Akdeniz cevresinde kurduklari sehirlerle buyuk bir ticaret agi olusturmuslardir. Sardunyanin pozisyonu Bati Akdenizin tam ortasinda oldugu icin cok onemliydi. Kartaca, Ispanya, Rhone nehri, Etruks medeniyeti bu adanin cevresindeydi. Ayrica Iglesias civarinda maden yataklarina sahipti. MO.550 yillarinda Kartacalilar adayi Fenikelilerin elinden alir. MO.240 yilindaki ilk Fenike savasi sirasinda adadaki Kartacali tuccarlar ayaklanmasi Romalilara adayi ele gecirme firsati sagladi. Zaten Olbia denizindeki savasi ve Sulciyi kaybeden Kartacalilar icin bu durum tam bir felaketti. MO.283'te Romalilar hic bir direnisle karsilasmadan adanin tamamini ele gecirdi. Sicilya ile beraber Sardunya, MO.1.yy'da Misirin isgaline kadar, Romanin tahil deposu durumundaydi.
MO.216'daki Cannae savasinda Romanin maglup olmasi uzerine, adada isyan baslar. Cevap olarak, Titus Manlius Torquatus komutasindaki 23,000 kisilik Roma lejyonu adaya ayak basar ve adanin Guneyinde Sardunya-Kartaca muttefik ordusuyla carpisir. Romanin bu carpismadan dusman kuvvetlerinden 12,000 kisiyi oldurmesinin ardindan Sardi Pelliti(Kurklu Sardunyali) hareketi baslar. Su kaynaklari acisindan zengin daglara cekilen Sardunyalila, Roma kolonizasyonuna bir asirdan fazla dayanirlar, MO.273'te Marcus Caecilius Metellus hepsine boyun egdirene kadar.
Roma yonetimi altinda Sardunya dili guclu bir Latin etkisiyle karsilasir ve sonucta bir Roma diline donsur. Fenike kulturunun etkileri MS. ilk yy.lara degin devam eder.
Vandallar ve Bizans:
Romanin cokusunden sonra Sardunya cesitli topluluklarca isgal edilir. 456'da Kuzey Afrikadan gelen Vandallar adanin kiyi kentlerini ele gecirir. Kisa sureli bir Bizans isgalinden sonra, Vandallar Magripli Berberilerin destegi ile adayi geri alir. 534'te Vandallarin dagilmasi ile ilgili haberler uzerine az sayidaki Vandal birlikleri Bizansa teslim olur(Afrikadaki topraklari ile). Got savaslari sirasinda Ostrogotlar adayi kolayca ele gecirir fakat Kartacadan yetisen birlikler adayi tekrar Bizansa baglar.
Saracenler:
705-706 yilinda baslayan Saracen akinlari halki kiyi bolgelerinden zaklastirir. 9.yy’da Tharros kenti bu akinlar nedeniyle terk edilir. 1015 yilinda Ispanyadan gelen Muslumanlar adaya cikartma yapar ve Kuzeyde bir koloni kurarlar. Papa VIII.Benedict Pisa ve Cenovaya Araplarla mucadele etmesi icin cagrida bulunur.
Giudicati:
Giudicati, giudice, sardunya dilinde yargic anlamina gelen iudike kelimesinden gelir, bu donemde Sardunya yargiclar tarafindan yonetilmistir. 8. ve 9. yy.larda adanin 4 bolgesi baskent Caralis’ten bagimsizlasmaya baslar. 827’de Muslumanlarin Sicilyayi isgali nedeniyle Bizansin ada ile baglantisi kesilir. Ilk kez 864 yilinda Papa I.Nicholas’in bir mektubunda Sardinya Yargiclarinin adi gecer. Daha sonar Papa VIII.John bir mektubunda bu yargiclari birer Prenslik olarak belirterek otonomilerini acikliga kavusturur.
Sardunyada yargiclar doneminin baslarinda ada nufusu 330,000 kadardi, bunlarin 120,000’I ozgurdu. Bu yargiclar ayni zamanda yonetici ve askeri kumandandi. O donem adada kilisede gucluydu. Adaya gelen Benedictine ve diger kesisler geri olan tarimin gelismesini sagladi.
Gregoryen reformistler Sardunya ile anakara arsindaki baglantiyi guclendirir, yargiclarin Montecassino ve Marsilya manastirlari ile Sardunya manastirlari arasinda isbirligi saglama arzusuda bu baglantiya katkida bulunur. 12.yy’da yargiclarin “Kutsal Gorus(Holly See)” e bagliliklarini bildirmesi onlari Pisa Arkdiakosuna baglar, boylece Cagliari Arkdiakosunun etkisi azalir.
Ada, Cenova ve Pisaya buyuk ekonomik ayricaliklar saglar, boylece bu denizci devletler ada ekonomisinin gercek efendileri haline gelir.
12.yy sonlari ile 13.yy baslarinda 4 hakimlikte yabanci ailelerin eline gecer ve adanin yerlileri daha onemsiz pozisyonlara iner. Arborea 1185’te, Katalan Cervera ailesinin eline gecer. 1188’de Cagliari, Pisali Massa ailesinin olur. 1207’de Gallura evlilik yolu ile Pisali Visconti ailesine gecer. Logudoro yerli ailelerin elinde kalan son yargiclik olur, fakat 1259’da son giudicessa/yargic ‘in olumu ile orasida Ceneviz hakimiyetine girer.
Katalan ve Aragon yonetimleri:
1323’te Katalan Krali II.James’in oglu Peter Guney Sardunyadaki Iglesias’a cikartma yapar. Pisalilar karsi cikar, lakin karadaki ve denizdeki carpismalari kaybederler. Boylece Cagliari ve Gallura Katalanlarin eline gecer, Pisa sadece Caralideki kalesini elinde tutabilir. 1353’te Arboreali IV.Marianus, Doria ailesi ile muttefik olup Katalanlara savas acar. Sassari ve Decimumdaki savaslari kazanmalarina ragmen, Cagliariyi Katalanlardan alamazlar. 1355’te yapilan Sanluri barisi dusmanligi gidermeye yetmez. 1395’e kadar Arborea adanin cogunu eline gecirir. 1409’da Aragon kuvvetleri, Sardunyaya yardima giden Ceneviz donanmasini batirir ve Sanluri savasinda Giudicato ordusunu yenip, Arboreanin baskenti Oristanoy ele gecirir. 1420’de Arboreanin son yargici topraklarini 10,000 florin karsiliginda satar.
Bagimsizligin kaybi, sert Katalan yonetimi, verimsiz feodal sistem, Amerikanin kesfi, Sardunyada gerilemeye neden olur. Sardunyali bir asil olan Orisanto Markizi Leonardo Alagon adada kisa surelide olsa bir canlanmaya sebep olur. Alagon 1470’te Katalan valisinin ordusunu yener fakat, 1478’deki Macomer savasinda hezimete ugrar. Boylece adanin bagimsizlik umudu tukenir. Veba salginlari(1582,1652,1655), Kuzey Afrikali korsanlarin surekli akinlari ve 1637’de Fransiz donanmasinin Orisantoyu yagmalamasi adayi daha kotu bir duruma sokar.
Sardunya Kralligindan gunumuze:
1713 Utrecht antlasmasi ile Sardunya Habsburglarin, Sicilya isa Piomonteli Savoylarin eline gecer. Ispanya Krali V.Philip adayi 1717’de kisa sureligine ele gecirmesinin ardindan Savoylar Sardunyayida alir. 1861’deki Italyan birligine dek Piomonte ve Sardunya, Sardunya Kralligini olusturur. 1802’de Fransiz ordusu Kral I.Victor Emmanueli Piomonteden cikartir. 1814’te Kral Turine doner. 19.yy baslarinda ada halkinin cogunlugu egitimsizdi ve ekonomik durum cok kotuydu. Kral Carlo Felice durumu duzeltmek icin Cagliari ve Sassari arasinda yol yapar ve bu sehirlerdeki universiteler biras gelisim saglar. 1883’te ilk tren yoluda Cagliari ve Sassari arasinda yapilir. 1947’de ada otonom bolge olur, 1949’da ilk yerel secimler yapilir.